Khi “keo nha cai 5 đẻ” không phải “bố đẻ”!

Trong một giờ tiếng Việt cho học sinh lớp 6 (mà tôi có đôi lần xin phép vào dự), khi giảng đến từ bố, một học sinh đã hỏi cô giáo: “Thưa cô, bố và keo nha cai 5 có khác nhau không ạ?”. Sau đó em đã nhận được câu trả lời là: “Bố chính là keo nha cai 5 chứ còn là gì nữa?”.

Cô còn nói thêm là, rất nhiều nơi con cái gọi người thân sinh ra mình là bố. Nhưng ở những vùng khác lại có cách gọi riêng, chẳng hạn nhiều nơi sử dụng các đại từ tía, ba, bọ… (giống như mẹ còn được gọi là má, bầm, u… vậy). Cũng theo cô giáo thì từ keo nha cai 5 ít dùng hơn nhưng hoàn toàn có thể thay thế cho bố. Đó là từ đồng nghĩa.

Giải thích như thế về cơ bản là phù hợp, nhất là với lứa tuổi học sinh phổ thông cơ sở đang trong quá trình thụ đắc ngôn ngữ. Song dưới góc độ kết hợp từ vựng và phong cách sử dụng ta thấy có một vài vấn đề cần nói thêm.

Ảnh minh họa

Đúng là trong nhiều trường hợp, keo nha cai 5 hoàn toàn đồng nghĩa với một loạt đại từ dùng để chỉ “người đàn ông có con, trong quan hệ với con”: bố, ba, bọ, thầy, tía, phụ thân, thân phụ (từ Hán Việt),… Ta cũng thấy, keo nha cai 5 và bố có thể thay thế cho nhau ở nhiều bối cảnh: keo nha cai 5 ơi! = Bố ơi!; keo nha cai 5 và con = Bố và con; Nó lớn lên không có keo nha cai 5 = Nó lớn lên không có bố; Mặc keo nha cai 5 nó = Mặc bố nó (giúp làm gì cho mệt xác).

Tuy nhiên, từ bố mang tính trung hoà, thông dụng hơn trong giao tiếp, xưng gọi, nói năng. Số địa phương dùng cặp keo nha cai 5 - con để xưng gọi không nhiều, không thông dụng. Nhưng từ keo nha cai 5 lại có mặt trong các tổ hợp mà nghĩa của nó mang nét nghĩa “khái quát hoá”: Công keo nha cai 5 như núi Thái Sơn/ Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra (tục ngữ); Công keo nha cai 5, nghĩa mẹ, ơn thầy (Lời bài hát); keo nha cai 5 mẹ nuôi con bằng trời bằng bể/ Con nuôi keo nha cai 5 mẹ kể tháng kể ngày (tục ngữ)…

Và khi dùng một từ hàm chỉ chung một thế hệ đi trước chúng ta thì từ keo nha cai 5 đắc dụng hơn cả: Sự nghiệp của keo nha cai 5 ông cháu con cần gìn giữ; keo nha cai 5 ông xưa từng đấm nát tay trước cửa cuộc đời/ Cửa vẫn đóng và đời im ỉm khoá (Chế Lan Viên); Đời keo nha cai 5 ăn mặn, đời con khát nước (tục ngữ)… Trong những trường hợp đó, khó có thể thay keo nha cai 5 bằng bố hay các từ tương đương.

Đặc biệt, có một kết hợp khá độc đáo và nghĩa cũng rất độc đáo. Ta thường nói “bố đẻ” với nghĩa là “người đàn ông trực tiếp sinh ra (ai đó)”, cũng còn nói là “bố ruột” (Đến bố đẻ mà nó còn không thương nói gì bố dượng). Nhưng tổ hợp “keo nha cai 5 đẻ” không đồng nghĩa với bố đẻ như trên mà dùng chỉ “người đàn ông tạo ra, sáng lập ra cái mà trước đó chưa từng có”.

Chẳng hạn, người ta vẫn thường nói: A. Einstein là “keo nha cai 5 đẻ của Thuyết Tương đối” (Albert Einstein là nhà vật lý học nổi tiếng thế giới, đã đề xướng ra Thuyết Tương đối 1905); I. Vilmut chính là “keo nha cai 5 đẻ của Phương pháp Nhân bản vô tính” (Năm 1996, một chú cừu tên là Dolly được tạo ra bằng nhân tế bào theo phương pháp sinh sản vô tính mà Ian Vilmut và Keith Campbell là người đề xướng cách thức này); Giải Nobel Y học 2010 được trao cho R. Edwards,”keo nha cai 5 đẻ của phương pháp thụ tinh trong ống nghiệm” (Năm 1978, cô bé Louis Brown ra đời ở nước Anh bằng công nghệ thụ tinh trong phòng thí nghiệm theo phương pháp của Robert Edwards và Patrick Steptoe là 2 khoa học gia đã phát minh ra)…

A. Einstein là “keo nha cai 5 đẻ của Thuyết Tương đối”. Ảnh: TL

Khi nghe tới “keo nha cai 5 đẻ” trong các trường hợp này, chúng ta suy luận ngay người đó phải là đàn ông và đã đem lại cho nhân loại một phát minh (hay là một đóng góp có ý nghĩa khoa học lớn, lần đầu tiên được công bố). Điều lạ là nếu đó là những nhà khoa học nữ cũng có công sáng tạo hay có một phát minh tương tự như vậy thì không ai gọi họ là “mẹ đẻ” với hàm nghĩa thế cả. Từ mẹ đẻ có một “độc quyền” để sử dụng trong các bối cảnh giao tiếp khác của cuộc sống.

Rõ ràng, “hành trình” của các kết hợp bố + X và keo nha cai 5 + X không giống nhau. Đây chính là một điều làm nên sự đa dạng thú vị của tiếng Việt.

PGS-TS. Phạm Văn Tình

(Hội Ngôn ngữ học Việt Nam)