Đập Don kèo nhà cái vn88: lợi ích nhỏ, thiệt hại lớn

Khu vực thác Khone - nơi xây dựng dự án thủy điện Don kèo nhà cái vn88. Ảnh: TL

LTS: Vấn đề thủy điện trên dòng Mekong ngày một nóng bỏng khi mới giữa tháng 7 năm nay, Lào vừa tuyên bố dự kiến sẽ tiếp tục xây thủy điện thứ 3, Pak Beng, trên dòng chính Mekong, sau Xayabury và Don kèo nhà cái vn88 đã được xây dựng vào năm 2012 và 2015. Mới đây, Lào vừa làm lễ khởi công xây nhà máy phát điện của thủy điện Don kèo nhà cái vn88, với lời tuyên bố rằng: dự án này mang lợi ích lớn về kinh tế, không gây tác động tiêu cực đến môi trường và xã hội...Thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia độc lập về Mekong, nguyên trưởng nhóm tư vấn Việt Nam trong Đánh giá môi trường chiến lược các đập thủy điện dòng chính Mekong,vừa gửi Người Đô Thị bài viết phân tích, phản biện lại lập luận này của Lào.

Trong bản tin của Vientiane Times (đăngngày 21.8.2016) vừa cho hay, một buổi lễ khởi công nhà máy phát điện của dự án đập thủy điện Don kèo nhà cái vn88 đã được tổ chức tại làng Don kèo nhà cái vn88, huyện Khong vào ngày 16.8.2016. Buổi lễ có sự tham dự của Phó thủ tướng Lào, Tiến sĩ Sonexaysi Phandone và các quan chức cao cấp của Chính phủ Lào và chính quyến địa phương. Chủ tịch tỉnh Champassak, Tiến sĩ Bounthong Divixay phát biểu tại buổi lễ đã cho rằng, việc xây dựng dự án thủy điện Don kèo nhà cái vn88 sẽ mang lại lợi ích cho nền kinh tế, và không có tác động tiêu cực đến môi trường và xã hội.

Đập Don kèo nhà cái vn88 là một đập thủy điện trên dòng chính Mekong ở Lào, do công ty Mega First Cooperation Berhad của Malaysia đầu tư. Don kèo nhà cái vn88 là đập thứ hai mà Lào xây dựng trên dòng chính sông Mekong, sau khi đập Xayaburi đã được khởi công ngày 7.11.2012. Trên thực tế, việc xây dựng các hạng mục chuẩn bị cho đập Don kèo nhà cái vn88 đã bắt đầu từ tháng 10-2015 [1].

Lợi ích nhỏ, thiệt hại lớn

Với công suất nhỏ, 260 MW, lợi ích điện năng từ đập này rất nhỏ nhưng tác hại rất lớn. Đập Don kèo nhà cái vn88 nằm ở vị trí nút thắt cổ chai của sông Mekong, nên đập này sẽ cắt đứt đường di cư lên xuống của cá sông Mekong.

Don kèo nhà cái vn88 nằm ở vùng thác Khone, khoảng 2 km trên biên giới Lào-Campuchia. Vùng này có một vết đứt gãy địa chất bề ngang khoảng 9km, về phía hạ lưu của vết đứt gãy, địa hình thấp xuống khoảng hơn 10 mét, tạo nên các ghềnh thác, địa hình phức tạp.

Các thác Khone gồm một số dòng lớn, nhỏ phân tách bởi đảo, đá, mảng thực vật ngập theo mùa tạo thành hệ sinh thái rất phức tạp, giàu tài nguyên thủy sản. Dòng sông Mekong chia làm 17 phân lưu, trong đó chỉ có dòng Hou kèo nhà cái vn88 là dòng duy nhất cá có thể di chuyển ngược lên phía trên vào mùa khô.

Một số kèo nhà cái vn88 có thác cao như Khone Papeng, Tham I Deng, Somphamit, cá không thể di cư ngược kèo nhà cái vn88 được. Các kèo nhà cái vn88 khác có ghềnh, thác thấp hơn thì cá có thể di cư ngược kèo nhà cái vn88 vào một số thời điểm trong năm và một số loài di chuyển được.

Chỉ có một dòng duy nhất là Hou kèo nhà cái vn88 thì cá có thể di chuyển dễ dàng quanh năm và là dòng duy nhất cá có thể di chuyển ngược dòng trong mùa khô. Dòng Hou kèo nhà cái vn88 nằm giữa đảo kèo nhà cái vn88 và đảo Sa Dam. Dòng Hou kèo nhà cái vn88 dài khoảng 7km, không có thác, chỉ có một số ghềnh nhỏ như Tat Louang, Tat Tieu, Ta Pho, nên không cản trở cá di cư. Dòng Hou Sadam trên đảo Sadam cũng không có thác nhưng quá nhỏ, cá rất ít đi qua đây.

Trên kèo nhà cái vn88 chính sông Mekong từ Nam Lào đến thác Khone có 205 loài cá, trong đó có nhiều loài cá di cư. Lượng cá di cư trên sông Mekong rất lớn. Theo số liệu của Trung tâm cá thế giới (World Fish Center), lượng cá di cư trên sông Mekong vào lúc cao điểm có thể lên đến 30 tấn cá một giờ đi qua một đoạn sông.

Vì vậy dòng Hou kèo nhà cái vn88 có ý nghĩa cực kỳ quan trọng trong việc du trì tính bền vững của thủy sản di cư trên toàn vùng Hạ lưu vực Mekong. Đập này sẽ vĩnh viễn hủy hoại nguồn thủy sản tại địa phương và khu vực Mekong, và dẫn đến sự tuyệt chủng của loài cá heo sông Mekong và nhiều loài khác.

Đánh giá tác động môi trường kém chất lượng

Theo Hiệp định Hợp tác Mekong 1995 đã ký kết giữa các quốc gia Mekong gồm Campuchia, Lào, Thái Lan và Việt Nam thì những công trình như các đập thủy điện trên kèo nhà cái vn88 chính sông Mekong phải đi qua qui trình PNPCA (Thông báo, Tham vấn trước, và Đồng thuận). Trong hồ sơ nộp để tham vấn ý kiến các quốc gia khác có Báo cáo Đánh giá tác động môi trường của công trình.

Chủ đầu tư Mega First Cooperation Berhad kèo nhà cái vn88 Malaysia đã thực hiện 2 bản Đánh giá tác động môi trường (ĐTM), một bản vào năm 2007 và một bản 2013 do Công ty National Consulting Group kèo nhà cái vn88 Lào thực hiện. Cả hai bản ĐTM này đều kém chất lượng.

Số liệu kèo nhà cái vn88 chảy để tính toán lại lấy từ Pakse, 150 km phía trên vị trí đập, nên không đúng cho điều kiện tại vị trí dự án.

Dự án Don kèo nhà cái vn88 sẽ đào sâu thêm dòng Hou kèo nhà cái vn88, tăng dòng chảy cho dòng này để tăng sản lượng phát điện, cho nên sẽ làm cho các dòng khác yếu đi. Trong khi đó, báo cáo ĐTM chỉ phân tích thủy văn của 5 dòng chảy xung quanh vùng dự án và đưa kết luận sai lầm là: chỉ có 3 dòng Hou kèo nhà cái vn88, Hou Sadam, Hou Phapeng bị ảnh hưởng, mà không phân tích đủ 17 dòng.

Cụ thể, sau khi đào sâu dòng Hou kèo nhà cái vn88 thì dòng chảy qua dòng này sẽ tăng 17 lần so với khi chưa có đập. Khoảng 37% đến 50% lưu lượng sông Mekong sẽ đi qua Hou kèo nhà cái vn88 sau khi đào sâu dòng này để tăng sản lượng điện, như vậy các dòng kia sẽ rất ít nước. Các dòng như Hou Sadam và Hou Xang Phueak sẽ không còn đủ nước cho cá bơi ngược dòng nữa.

Phương pháp nghiên cứu tác động đến thủy sản của báo cáo ĐTM năm 2013 rất sơ sài. Số liệu thủy sản trong ĐTM chỉ dựa vào phỏng vấn hộ gia đình ở 6 xã vùng dự án. Dữ liệu nghiên cứu không phân biệt loài cá, trong khi đó mỗi loài cá có kiểu di cư khác nhau. Để hiểu được tác động thì cần phải nghiên cứu riêng cho các loài cá và khả năng di cư theo từng kèo nhà cái vn88 của 17 kèo nhà cái vn88 phân lưu.

Về tác động đến thủy sản, báo cáo ĐTM chỉ mô tả chung chung cho vùng xung quanh dự án về tác động đến nghề cá và không hề có đánh giá ảnh hưởng đến thủy sản ở Campuchia và ở ĐBSCL.

Tác động xuyên biên giới về thủy sản từ phía lượng lưu ở Lào đến phía hạ lưu ở Campuchia, hồ Tonle Sap, và Việt Nam chưa được đánh giá về loài, sản lượng, giá trị kinh tế, dinh dưỡng, an ninh lương thực, tác động xã hội, kinh tế. Tác động đối với cá heo ở biên giới Lào-Campuchia, do nổ mìn, nạo vét trong quá trình xây dựng, lưu lượng xả tăng 17 lần khi vận hành đập trong mùa khô chưa được đánh giá.

Việc thay đổi kèo nhà cái vn88 chảy tự nhiên, thay đổi chế độ phù sa được công nhận trong báo cáo, nhưng báo cáo lại tuyên bố là dự án này không tăng rủi ro và không cần biện pháp giảm thiểu.

Dự án thủy điện Don kèo nhà cái vn88 đang được xây dựng. Ảnh: Pathedlao Lao

Đem kèo nhà cái vn88 sông Mekong ra thử nghiệm công nghệ chưa kiểm chứng

Báo cáo ĐTM của đập Don kèo nhà cái vn88 đưa ra những biện pháp giảm thiểu tác động, nhưng các biện pháp này chưa hề được khoa học xác nhận và kiểm chứng trên thực tế là hiệu quả, nhất là đối với bối cảnh một dòng sông lớn như Sông Mekong.

Các biện pháp giảm thiểu tác động chưa kiểm chứng trong ĐTM như sau:

- Báo cáo nói sẽ sử dụng Turbine loại Von Raben thân thiện với cá sẽ không ảnh hưởng tới cá. Điều này là không có cơ sở vì chưa được chứng minh ở sông Mekong mà chỉ dựa vào kinh nghiệm nơi khác, ít đa dạnh sinh học hơn. Cá sông Mekong rất đa dạng, tính cho toàn lưu vực có đến 1.200 loài, riêng ở vùng Don kèo nhà cái vn88 có đến 205 loài, mỗi loài có kích thước, tập tích khác nhau.

- Báo cáo đề xuất hệ thống “bắt và chuyển cá” được đưa ra để bắt cá lớn bên dưới, đưa vào xe tải chở lên thả phía trên. Biện pháp này khó tưởng tượng nổi vì rủi ro cao đối với loài cá tra dầu khổng lồ nặng đến 300kg và các loài cá da trơn khác, như cá ba sa, di cư từ ĐBSCL lên hàng năm.

- Không rõ tại sao lại có hệ thống “bắt và chuyển cá” khi đã tuyên bố các kèo nhà cái vn88 khác sẽ được cải thiện để cá mọi kích thước có thể đi qua.

Báo cáo trích dẫn Hướng dẫn kèo nhà cái vn88 Ủy hội Mekong quốc tế (MRC) đề nghị tỉ lệ trứng cá và cá con bị chết khi đi qua turbines là không quá 30%. Chủ đầu tư nói là vận hành turbines sẽ giảm trong các giai đoạn trứng cá và cá con chết vượt mức 30%, nhưng không rõ tỉ lệ chết sẽ được theo dõi như thế nào đối với số lượng lớn loài cá đi qua theo các mùa khác nhau, và turbines sẽ ngừng như thế nào để vẫn đáp ứng phát điện tối thiểu.

Năm 2009, MRC đã ủy nhiệm cho Trung tâm quản lý môi trường quốc tế (ICEM) thực hiện một Đánh giá môi trường chiến lược (ĐMC) cho 12 công trình thủy điện kèo nhà cái vn88 chính Mekong ở Hạ lưu vực, thực hiện trong 16 tháng, hoàn tất năm 2010. Một trong những khuyến cáo quan trọng của báo cáo ĐMC này là“kèo nhà cái vn88 chính sông Mekong không bao giờ nên được dùng làm thí nghiệm để chứng minh hay cải thiện công nghệ thủy điện có đập chắn ngang toàn bộ kèo nhà cái vn88 sông”.

Báo cáo ĐMC này cũng nêu rõ, sông Mekong là một trong những kèo nhà cái vn88 sông vĩ đại nhất của thế giới, với nguồn tài nguyên thiết yếu cho khu vực, duy trì sinh kế, sức khỏe, văn hóa của hàng triệu người. Toàn vùng sẽ chịu ảnh hưởng của các quyết định về sự phát triển thủy điện trên kèo nhà cái vn88 chính Mekong.

Vì vậy các quyết định phải dựa trên các nghiên cứu nghiêm túc và công nghệ được kiểm chứng, và có sự tham vấn với các chính phủ và các cộng đồng bị ảnh hưởng.

Tháng 12.2014, một số cuộc tham vấn đã được thực hiện ở ĐBSCL, trong đó giới chuyên gia và cộng đồng đã nêu rất nhiều quan ngại, đề nghị Lào xem xét lại. Cộng đồng quốc tế và rất nhiều các nhà khoa học, tổ chức phi chính phủ cũng đã lên tiếng. Thế nhưng, những ý kiến được chính thức ghi nhận trong quá trình PNPCA theo Hiệp định 1995 đều không có tác dụng. Việc đập Don kèo nhà cái vn88 vẫn được xây dựng, với lợi ích điện năng khá nhỏ, và khả năng gây tác động to lớn cho vùng thác Khone, và cho toàn vùng ở Campuchia và Việt Nam là điều rất đáng tiếc, với những hậu quả khôn lường đã được cảnh báo trước!

Nguyễn Hữu Thiện

» Pak Beng - quân cờ domino thứ ba trong chuỗi đập Mekong

» Lào sẽ xây thủy điện thứ 3 trên kèo nhà cái vn88 chính Mekong đầu năm 2017

» Nguồn nước: để mâu thuẫn thành cơ hội hợp tác

» Cộng đồng Thái Lan đề nghị tòa án đình chỉ hợp đồng mua bán điện đập Xayaburi

» Quốc hội Lào phê duyệt Don kèo nhà cái vn88 trên dòng chính Mê Kông

» Hồi hộp chờ đợi số phận sông Mê Công vào quyết định ngày mai?

» Chưa thể chấm dứt tranh chấp khu vực bởi Don kèo nhà cái vn88?

» Mekong - kèo nhà cái vn88 sông bị bức tử

» Xây thủy điện trên kèo nhà cái vn88 Mekong: Không khả thi về mặt kinh tế

» Thủy điện trên kèo nhà cái vn88 Mê Kông: Cần đặt quyền lợi người dân lên trên các dự án

» Triển vọng mới cho kèo nhà cái vn88 Mê Kông?

» Liên Hiệp Quốc quan ngại về tác động của thủy điện Don kèo nhà cái vn88

» Phỏng vấn Ngô Thế Vinh - người đi dọc 4.800km sông Mekong