Khám phá kèo nhà cái trực tiếp bóng đá biểu tượng, phù hiệu xưa giữa phố phường hiện đại

Tác phẩm khảo cứuLes symboles, les emblèmes et les accessoires du culte chez les Annamitescủa Gustave Dumoutier ra đời từ khoảng năm 1890, cách ngày nay hơn 130 năm. Mới đây, Nhã Nam đã phối hợp với Nxb Thế Giới, giới thiệu ấn phẩm chuyển ngữ sang tiếng Việt với tựa đềBiểu kèo nhà cái trực tiếp bóng đá, phù hiệu và đồ thờ của người An Nam. Bên cạnh sự đón nhận tích cực từ nhiều độc giả, nhà nghiên cứu Mai Anh Tuấn, giảng viên Trường Đại học Văn hóa Hà Nội, cũng ghi nhận băn khoăn của không ít người: Một cuốn sách ra đời lâu như vậy đến nay liệu có còn tính hữu dụng?

Ấn phẩmBiểu kèo nhà cái trực tiếp bóng đá, phù hiệu và đồ thờ của người An Namcủa học giả Gustave Dumoutier. Ảnh: Nhã Nam

Đắm mình trong kèo nhà cái trực tiếp bóng đá biểu tượng mang tính thiêng

Để lý giải được thắc mắc công trình khảo cứu về các biểu tượng từ thế kỷ 19 còn không tính hữu dụng, hãy thử đi dọc một vòng phố phường Hà Nội xem kèo nhà cái trực tiếp bóng đá biểu tượng trong cuốn sách liệu có xuất hiện đâu đó giữa đô thị vào thế kỷ 21. Ngắm nhìn kèo nhà cái trực tiếp bóng đá công trình kiến trúc, hòa mình vào bầu không khí trầm mặc, linh thiêng của kèo nhà cái trực tiếp bóng đá không gian thờ tự, chẳng khó để trông thấy kèo nhà cái trực tiếp bóng đá biểu tượng, phù hiệu và cả đồ thờ mà Dumoutier ghi chép lại trong trước tác của ông.

Khi đến Việt Nam, người Pháp đã cố gắng thâm nhập vào sâu trong nền văn hóa nơi đây bằng cách điểm xuyết ít nhiều yếu tố truyền thống vào kèo nhà cái trực tiếp bóng đá công trình mang dấu ấn của quốc gia mình. Trong Lễ hội Thiết kế Sáng tạo Hà Nội 2024 vừa qua, kèo nhà cái trực tiếp bóng đá công trình kiến trúc thời Pháp như Đại học Quốc gia Hà Nội (19 Lê Thánh Tông), Nhà khách Chính phủ (12 Ngô Quyền) (Bắc Bộ Phủ) vốn chỉ là nơi để công chúng ngước nhìn từ bên ngoài, đã chính thức mở cửa cho du khách vào tham quan.

Biểu kèo nhà cái trực tiếp bóng đá rồng xuất hiện trong Bắc Bộ Phủ - công trình mang dấu ấn quyền lực của thực dân Pháp. Ảnh: Lê Thắng

Đáng chú ý trước tiên phải kể đến Bắc Bộ Phủ - công trình được xây dựng vào năm 1918. Giai đoạn từ năm 1920 trở về trước được đánh giá là thời kỳ người Pháp manh nha kèo nhà cái trực tiếp bóng đá suy tưởng về một hình thái kiến trúc đồng thời thích ứng với cả điều kiện thời tiết và văn hóa bản địa. Vì là mới manh nha, nên các công trình kiến trúc phần lớn vẫn có xu hướng sao chép nguyên mẫu từ quốc gia của họ.

Nhưng khi vào Bắc Bộ Phủ, nếu lưu tâm sẽ thấy bên trên bậc thềm dẫn vào không gian trong tòa nhà có ốp gạch tạo thành hình kèo nhà cái trực tiếp bóng đá rồng. Dumoutier viết: “Rồng biểu trưng cho quyền lực và tư chất cao quý: người ta thêu rồng lên y phục các bậc vua chúa […]”. Phải chăng, khi lựa chọn biểu kèo nhà cái trực tiếp bóng đá này để trang trí cho một công trình phản ánh quyền lực ở xứ thuộc địa, tư duy của kẻ thực dân hòng muốn chiếm đoạt sự tôn nghiêm, uy quyền thuộc về người đứng đầu quốc gia về tay mình. Hay nói cách khác, mượn rồng để xây dựng giá trị thẩm mỹ là phụ họa cho việc xây dựng quyền cai trị trên đất thuộc địa.

Đặt giả thiết ấy sang một bên, ta không thể phủ nhận, trong thời điểm người Pháp chệnh choạng trên kèo nhà cái trực tiếp bóng đá bước chân đầu tiên trong việc thiết lập một hệ giá trị thẩm mỹ riêng mang tên Pháp – Đông Dương nơi thuộc địa, họ đã phần nào biết tiếp thu hình ảnh trong văn hóa bản địa, để đưa vào công trình kiến trúc phục vụ cho mục đích của mình.

Sang đến giai đoạn từ 1920-1940, khi ước vọng tiếp biến văn hóa bản địa đã đơm hoa kết quả, nhiều công trình được xây dựng vào thời điểm này kết hợp hài hòa, nhuần nhuyễn giữa yếu tố phương Đông và phương Tây. Tiêu biểu cho thành tựu kiến trúc vào thời điểm đó là tòa nhà Đại học Đông Dương (nay là Đại học Quốc gia Hà Nội, trên phố Lê Thánh Tông), cơ bản hoàn thiện vào năm 1927.

Trong lòng đỉnh mái vòm mang dáng dấp của kèo nhà cái trực tiếp bóng đá tòa kiến trúc đồ sộ theo kiểu phương Tây là bức bích họa bát bửu được xếp liền mạch với nhau. Trong mô tả của Dumoutier, đó là 8 vật báu gồm: đôi sáo kép, đàn tì bà, lẵng hoa, quạt, pho sách, cuốn thư, khánh, quả bầu. Và hình vẽ tại Đại học Đông Dương cũng hoàn toàn trùng khớp với mô tả trên.

Hình tượng bát bửu càng dễ bắt gặp hơn trong kèo nhà cái trực tiếp bóng đá ngôi đình, đền, miếu, khi chúng được gắn trên kèo nhà cái trực tiếp bóng đá nghi trượng hay tạo tác trên cửa võng. Người Pháp đã nối dài bước đi cho biểu tượng ấy từ không gian thiêng của sinh hoạt tâm linh vào không gian thiêng của tri thức, kết nối, hội nhập.

Hệ thống bát bửu xuất kèo nhà cái trực tiếp bóng đá trên mái vòm của công trình Đại học Đông Dương trước đây. Ảnh: Lê Thắng

Trở về với kèo nhà cái trực tiếp bóng đá biểu tượng dung dị

Phổ biến hơn và mang sắc thái ý nghĩa có phần bớt nặng nề hơn, chữ Phúc hay chữ Thọ được ưu tiên sử dụng trong nhiều công trình. Dumoutier hẳn sẽ gật gù mà đồng tình với điều này thôi, bởi ông ghi chép lại: “Chữ Phúc và chữ Thọ là kèo nhà cái trực tiếp bóng đá ký hiệu phổ biến nhất ở miền Viễn Đông”.

Hai văn tự này mang tính đời thường hơn, so với con rồng – vốn gắn chặt với thần quyền hay bát bửu chuyên chở trên mình kèo nhà cái trực tiếp bóng đá ý nghĩa đậm màu tôn giáo (cụ thể như kèo nhà cái trực tiếp bóng đá vật phẩm mà Dumoutier liệt kê ở trên thì nghiêng về Đạo giáo). Phúc hay Thọ xuất hiện như thể gửi một lời chúc tụng trước tiên là cho chính gia chủ, cho chủ sở hữu công trình ấy, và cho kèo nhà cái trực tiếp bóng đá người sinh sống, làm việc trong công trình ấy.

Chữ Thọ xuất kèo nhà cái trực tiếp bóng đá trên mái ngói Trường THCS Thanh Quan (quận Hoàn Kiếm). Ảnh: VNexpress

Đi qua con phố Hàng Cót (quận Hoàn Kiếm), đừng vội lướt qua hàng ngói âm dương của Trường THCS Thanh Quan – nơi vốn là trường nữ sinh tiểu học Pháp – Việt đầu tiên ở Hà Nội, với tên gọi ban đầu là Trường Brieux. Bởi rất có thể, ta sẽ vô tình bỏ lỡ đồ án chữ Thọ nổi trên phần câu đầu của mái ngói. Nhấn nhá thêm một chút trên nền tường vàng là hình kèo nhà cái trực tiếp bóng đá đôi rồng chầu một hình vòng tròn. Theo bản vẽ của KTS Charles Lichtenfelder vào năm 1923, ô tròn ấy để đặt đồng hồ.

Hình kèo nhà cái trực tiếp bóng đá lưỡng long vốn chầu nguyệt, qua thiết kế của người Pháp đã được biến đổi thành lưỡng long chầu… đồng hồ. Từ đây, biểu kèo nhà cái trực tiếp bóng đá đã vượt ra khỏi khuôn phép truyền thống, giao thoa với làn sóng văn hóa mới cùng công nghệ tiên tiến, tạo thành một nét đặt sắc rất riêng. Chiếc đồng hồ năm ấy không còn cho đến ngày nay, nhưng đôi rồng đắp vảy sành vẫn sống bền cùng với công trình hơn 100 năm tuổi.

Về phần gọi là đắp nổi ấy, suy tư về phù hiệu nằm trong biểu tượng, nhà nghiên cứu Mai Anh Tuấn kiến giải, phù hiệu là sự nhấn mạnh vào phần vật chất trong hệ thống các biểu tượng. Các con vật linh như rồng, sư tử,… đều được tạo tác bằng màu sắc, đường nét nổi lên ở phía trước, cũng giống như con người trang trí lên trước ngực mình kèo nhà cái trực tiếp bóng đá tấm huy hiệu.

PGS-TS Dương Văn Sáu, nguyên giảng viên Trường Đại học Văn hóa, góp thêm một góc nhìn, phù hiệu còn thể hiện chức năng xã hội của người, vật gắn với phù hiệu đó. Nhờ đó, người, vật mang trên mình phù hiệu được xã hội thừa nhận và tôn trọng. Với kèo nhà cái trực tiếp bóng đá kiến giải ấy, kèo nhà cái trực tiếp bóng đá mảnh sành sứ đắp nổi trên thân rồng tại Trường Brieux xưa nào khác gì tấm giáp khỏe mạnh vừa tô thêm vẻ đẹp, vừa tô thêm quyền uy cho hình tượng này.

Hình kèo nhà cái trực tiếp bóng đá lưỡng long xuất hiện trên tường Trường THCS Thanh Quan (quận Hoàn Kiếm). Ảnh: VNExpress

Thêm một trường hợp cho sự xuất phát đồng thời của hình kèo nhà cái trực tiếp bóng đá chữ Thọ và lưỡng long chầu nguyệt là trên nhà bát giác, nay là thư viện Trường THPT Chu Văn An (quận Tây Hồ). Tấm cửa gỗ dù đã bị mối mọt xâm hại, nhưng biểu kèo nhà cái trực tiếp bóng đá chữ Thọ dường như vẫn bất biến trước tuế nguyệt. Chữ Thọ - biểu trưng cho sự trường tồn xuất hiện ở ngay lối vào thư viện nhà trường, đã thổi vào đó ước mong về sự vĩnh cửu của tri thức ở nơi đã bồi dưỡng nên nhiều anh tài cho đất nước. Hướng mắt lên trên cánh cửa, hình kèo nhà cái trực tiếp bóng đá lưỡng long chầu nguyệt được thể hiện nguyên vẹn.

Không chỉ trong kiến trúc, Dumoutier còn cho biết thêm, có thể “bắt gặp kèo nhà cái trực tiếp bóng đá ký hiệu này được thêu, dệt, chạm, khảm, vẽ ở khắp nơi, trên bình, lọ, quạt, giày dép, đồ đạc, nhà cửa, trang phục, tranh ảnh, quan tài…”.

Thư viện Trường THPT Chu Văn An (quận Tây Hồ) lưu giữ kèo nhà cái trực tiếp bóng đá biểu tượng văn hóa truyền thống trong kiến trúc. Ảnh: Nguyễn Tùng/Dân Việt

Được ưa chuộng trong tạo hình nghệ thuật không kém là hoa văn chữ Vạn. Theo Dumoutier thì “ở Bắc kỳ, chữ Vạn được dùng rất phổ biến trong nghệ thuật trang trí. Trên bề mặt các đồ nội thất chạm khắc thường được trổ hình chữ Vạn”. Văn tự này thường xuất kèo nhà cái trực tiếp bóng đá với dạng thức hồi văn – tức các hoa văn liên tiếp, nối dài nhau như đến vô tận.

“Không món đồ gia dụng nhỏ nào không được trang trí theo hình các văn tự này”, Dumoutier nhấn mạnh trong cuốn khảo cứu của mình.

Phảng phất đâu đó một kho tàng biểu kèo nhà cái trực tiếp bóng đá trên các phù điêu kiến trúc nhà cổ tại Hà Nội. Một ngôi nhà có tầng hai có hoa văn và phù điêu trang trí còn khá nguyên vẹn tại phố Ngõ Gạch (Hoàn Kiếm). Ảnh: Hữu Nghị/Dân Trí

Biểu trưng thủ đô Hà Nội thời Pháp thuộc sử dụng từ năm 1888 nay còn lại trên mái mặt tiền Trường THCS Trưng Vương. Ảnh: TL

Đến đây, có lẽ sẽ có độc giả suy nghĩ, Dumoutier có từng đặt câu hỏi rằng, có khi nào kèo nhà cái trực tiếp bóng đá biểu tượng, phù hiệu mà mình viết trong sách sẽ xuất hiện trên chính kèo nhà cái trực tiếp bóng đá công trình mang đậm hơi thở của quê hương ông trên chính đất nước mà mình thực hiện khảo cứu không? Rồi trăm năm sau, kèo nhà cái trực tiếp bóng đá biểu tượng, phù hiệu ấy sẽ còn được tiếp tục sử dụng hay nhìn thấy trên đường phố hay không? Dẫu vậy, ta đã tìm ra câu trả lời cho câu hỏi tập khảo cứu này sau hơn một thế kỷ có còn giá trị hay không.

Đoan Túc