Khuôn mặt như không trực tiếp kèo nhà cái giờ già

Tôi thoáng nhớ tới nhận xét ấy khi nghĩ về anh Ngọc, đường trực tiếp kèo nhà cái của anh, tiến triển tư tưởng và hoạt động trực tiếp kèo nhà cái hóa xã hội của anh.

Nét thứ nhất ở Nguyên Ngọc là vai trò nhà trực tiếp kèo nhà cái; một nhà trực tiếp kèo nhà cái đa năng, sáng tác thành công trong nhiều thể tài trực tiếp kèo nhà cái xuôi, hư cấu và phi hư cấu, tự sự và nghị luận, lại cũng có đóng góp đáng kể trong hoạt động dịch thuật.

Thực ra công chúng chỉ biết đến tên tuổi nhà trực tiếp kèo nhà cái Nguyên Ngọc kể từ tiểu thuyếtĐất nước đứng lên(1955). Tác giả được giao đề tài viết thành tích anh hùng chiến sĩ, đã cho phép mình thoát cái khuôn khổ truyện ký gò bó để phóng bút thành tiểu thuyết.

Ở tác phẩm này, nay nhìn lại sẽ dễ thấy tính minh họa biểu hiện lộ liễu. Song ít ra vẫn còn một điểm ghi nhận được, ấy là sự lựa chọn, sáng tạo trong phong cách ngôn ngữ. Viết bằng tiếng Việt câu chuyện những con người thuộc các sắc tộc Tây Nguyên mà tiếng Việt không là bản ngữ, tác giả đã tạo ra một giọng kể cùng các giọng nói tiếng Việt theo lối thơ ngây, có khi ngờ nghệch, ngồ ngộ, nhưng trực tiếp kèo nhà cái giờ cũng chất phác, thật thà. Phong cách ngôn ngữ thơ ngây sẽ còn được Nguyên Ngọc vận dụng thành công trong các tập truyệnRẻo cao(1962) viết về vùng cao Tây Bắc, vàRừng xà nu(1969) cũng viết về vùng núi Tây Nguyên.

Nhà trực tiếp kèo nhà cái Nguyên Ngọc. Ảnh: Nguyễn Đình Toán

Các bạn trực tiếp kèo nhà cái cùng thời với ông ở tạp chítrực tiếp kèo nhà cái nghệ quân độitừng nhận xét: bên cạnh ngòi bút viết truyện ở Nguyên Ngọc còn một ngòi bút nghị luận, chính luận. Ngay trong trực tiếp kèo nhà cái xuôi, bên cạnh phong cách thơ ngây trữ tình, ông còn tìm tòi viết truyện trong phong cách suy tư, cật vấn các vấn đề đời sống hiện tại. TruyệnMạch nước ngầm(1959) viết về công trường xây dựng trên miền Bắc, đã làm nhói lên những câu hỏi ngờ vực mở ngỏ về con người, ngay ở lớp cán bộ, sĩ quan. Luồng dư luận cứng rắn đã kịp lên tiếng chất vấn tác giả, trước lúc Nguyên Ngọc lên đường vào Nam, trở lại vùng khu V, rồi xuất hiện trên báo chí miền Bắc với bút danh mới: Nguyễn Trung Thành, với nhiều truyện ngắn, bút ký, nổi tiếng nhất là bút kýĐường chúng ta đi(1965) giục giã bạn trẻ đương thời lên đường vô Nam “chống Mỹ cứu nước”.

Dòng viết về chiến tranh ở Nguyên Ngọc dường như tạm dừng ở tiểu thuyếtĐất Quảngtập 1 (1971). Tác giả trở ra Bắc, và được cơ cấu thành cán bộ lãnh đạo của Hội Nhà trực tiếp kèo nhà cái Việt Nam nhiều nhiệm kỳ.

Từ cuối những năm 1970, trước giới nhà trực tiếp kèo nhà cái và công chúng dần dần hiện diện rõ rệt một Nguyên Ngọc trong vai trò cán bộ lãnh đạo trực tiếp kèo nhà cái nghệ. Nổi bật nhất là vai trò tổng biên tập tuần báotrực tiếp kèo nhà cái nghệnhững năm cao trào đổi mới (1987-1989).

Nhưng trước đó, Nguyên Ngọc đã rơi vào một tai nạn văn chương, do bản đề dẫn anh viết và đọc tại hội nghị nhà văn đảng viên (10.3.1979), tuy chủ yếu nói theo diễn ngôn quy ước thời trực tiếp kèo nhà cái cấp về nền văn nghệ trực tiếp kèo nhà cái cấp hậu chiến, nhưng cũng đụng tới vài nhược điểm của nó, làm phật ý một vài lãnh đạo cấp cao. Có lẽ sự thất thế của ông là do không đủ mềm mại hạ mình trước sự cao ngạo của vài quan chức cấp cao. Song chính vấp váp trong môi trường quan liêu lại khiến Nguyên Ngọc có dịp nhìn sâu hơn vào cơ chế trực tiếp kèo nhà cái cấp, nhận ra những nhược điểm căn bản của nó.

Vì vậy, khi công cuộc đổi mới được đảng cầm quyền phát động (1986), ông được số khá đông trong giới nhà trực tiếp kèo nhà cái ủng hộ đảm nhận vị trí tổng biên tập tuần báotrực tiếp kèo nhà cái nghệ. Dưới sự điều hành của ông, báo Văn nghệ trở thành một diễn đàn lớn của công cuộc đổi mới, tập hợp được đông đảo nhà văn, nhà báo, văn nghệ sĩ, tích cực cổ vũ tư tưởng đổi mới tư duy, đổi mới hành động, ủng hộ việc đảng cầm quyền chuyển nền kinh tế chỉ huy quan liêu trực tiếp kèo nhà cái cấp sang kinh tế hàng hóa thị trường; đồng thời cũng khơi lại việc thảo luận các vấn đề văn nghệ cốt thiết, qua đó, giới nhà văn tỏ rõ ý muốn tiết giảm việc “sáng tác phục vụ chính trị”, khẳng định quyền tự do sáng tác, thực chất là đòi lại những điều kiện hoạt động văn nghệ thông thường nhưng đã bị xóa bỏ suốt thời trực tiếp kèo nhà cái cấp.

Dưới thời Tổng biên tập Nguyên Ngọc, tuần báotrực tiếp kèo nhà cái nghệgiành được sự quan tâm chưa từng có của độc giả và đã phát hiện được những tài năng văn học lớn (Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, Bảo Ninh...), thúc đẩy văn học trực tiếp kèo nhà cái cấp đóng kín chuyển sang văn học hậu trực tiếp kèo nhà cái cấp cởi mở hơn, tiếp cận dần dần hướng đi của các nền văn học bên ngoài.

Nguyên Ngọc bị buộc thôi chức tổng biên tập báotrực tiếp kèo nhà cái nghệ(1989).

Từ những năm 1990, nhất là từ đầu thế kỷ XXI, trước công chúng ngày càng rõ Nguyên Ngọc như một trí thức dấn thân, một tiếng nói phản biện chân thành.

Lúc này, Nguyên Ngọc có thời gian cho mình nhiều hơn. Ông tham gia chuyển thể tiểu thuyếtĐất nước đứng lênsang màn ảnh; ông tham dự những chuyến đi tìm dấu tích con đường đưa vũ khí vào Nam bằng đường biển và có tập ký sựCó một con đường mòn trên Biển Đông(2000). Ông có nhiều dịp trở lại xứ Quảng quê hương, trở lại đất Tây Nguyên, chứng kiến cuộc di dân ồ ạt đang đổ về đây. Ông tận mắt thấy rừng già ngàn năm bị phá bỏ làm dâu tằm, cà phê, bị đào xới để khai mỏ, bị san lấp làm thủy điện, gây ô nhiễm từ rừng núi xuống đồng bằng, tận mắt thấy thế giới vẹn nguyên bản sắc trực tiếp kèo nhà cái các tộc người Tây Nguyên bị thu hẹp, tan rã...

Ở Nguyên Ngọc, bản năng nhạy cảm của nhà trực tiếp kèo nhà cái như đã làm liền mạch cái tinh thần trách nhiệm của người cán bộ tuyên huấn có bản lĩnh tương đối độc lập khi xưa với sự phản tỉnh giàu suy tư của người trí thức dấn thân hôm nay.

Ở Nguyên Ngọc, bản năng nhạy cảm của nhà trực tiếp kèo nhà cái như đã làm liền mạch cái tinh thần trách nhiệm của người cán bộ tuyên huấn có bản lĩnh tương đối độc lập khi xưa với sự phản tỉnh giàu suy tư của người trí thức dấn thân hôm nay. Những điều ông chứng kiến luôn thôi thúc sự suy nghĩ, đào sâu tìm tòi phân tích, rút ra thái độ và phương châm hành động.

Đụng chạm một Tây Nguyên đang đổi thay nguy hiểm, ông tìm đọc lại, dịch lại những công trình khảo cứu dân tộc học Tây Nguyên trực tiếp kèo nhà cái các học giả Pháp, nhận ra triết lý sống tự nhiên nhân bản trực tiếp kèo nhà cái những tộc người miền núi mà khi xưa ông đã kể về họ bằng thứ ngôn ngữ chất phác thơ ngây, cũng phần nào là hệ quả cái nhìn đơn giản hóa về họ nơi ông.

Đụng chạm những rối rắm trực tiếp kèo nhà cái công việc điều hành và duy trì một đại học, ông tìm hiểu và nhận ra những khủng hoảng ở một nền giáo dục thiếu triết lý sáng rõ.

Đụng chạm những phân hóa gia tăng trong giới nhà văn, ông tự ôn lại phần “bảo thủ” hồi trước (cứ đứng nguyên trong cái “hội” trực tiếp kèo nhà cái cấp này mà viết ủng hộ cuộc đổi mới!), đi tới ý tưởng mới: “Văn học và nhà văn không là công cụ của ai hết!”, chỉ khuyến nghị đồng nghiệp xây dựng nền văn học tiếng Việt tự do nhân bản.

Đụng chạm những tranh cãi bất tận trong các giới về con đường phát triển đất nước, ông tìm hiểu lại các bậc tiền bối đầu thế kỷ XX và tìm thấy ở tư tưởng Phan Châu Trinh một lý giải, một kiến giải khả thủ, tuy đã bị hạ thấp và xa lánh suốt một thế kỷ.

Năm nay đã ở tuổi 85, sức vóc không còn đủ săn chắc, nhưng tinh thần, chí khí Nguyên Ngọc vẫn mạnh mẽ, dứt khoát. Nguyên Ngọc là niềm tin, niềm tự hào trực tiếp kèo nhà cái chúng tôi.

Lại Nguyên Ân