Thử máu có tầm soát: phát hiện sớm kèo nhà cái trực tuyến thư?

GS-TS-BS. Nguyễn Sào Trung

Trong những năm gần đây, cùng với phát triển kinh tế nhiều người đã quan tâm hơn đến sức khỏe, định kỳ đến các cơ sở y tế để khám tổng quát, tầm soát bệnh. Trong các bệnh muốn được tầm soát, có kèo nhà cái trực tuyến thư. Từ đây, nhiều câu hỏi được đặt ra:

Hiện nay có nhiều cơ sở y tế mở ra các gói tầm soát kèo nhà cái trực tuyến thư, trong đó có dịch vụ thử máu tìm dấu ấn (marker) kèo nhà cái trực tuyến thư, được cho là chất chỉ điểm kèo nhà cái trực tuyến thư. Vậy, dấu ấn, hoặc chất chỉ điểm kèo nhà cái trực tuyến thư, là gì? Chất này được phát hiện như thế nào? Xét nghiệm máu tìm dấu ấn kèo nhà cái trực tuyến thư có được xem là phương tiện tầm soát kèo nhà cái trực tuyến thư không? Việt Nam đã có đầy đủ các xét nghiệm dấu ấn kèo nhà cái trực tuyến thư chưa? Những loại dấu ấn kèo nhà cái trực tuyến thư nào phổ biến nhất người bệnh cần chú ý?

Có ý kiến cho rằng dấu ấn kèo nhà cái trực tuyến thư có thể cho kết quả âm tính giả vì phụ thuộc chất lượng mẫu thử, chất lượng phòng xét nghiệm… Điều này có đúng không? Khi xét nghiệm máu, kết quả chỉ số dấu ấn kèo nhà cái trực tuyến thư tăng thì có thể hiểu chắc chắn bị kèo nhà cái trực tuyến thư chưa? Người bệnh nên ứng xử như thế nào khi bất ngờ phát hiện chỉ số dấu ấn kèo nhà cái trực tuyến thư tăng và cần lưu ý gì để không bị lạm dụng dấu ấn kèo nhà cái trực tuyến thư trong tầm soát?...

Dấu ấn kèo nhà cái trực tuyến thư là gì?

Bướu, bao gồm bướu lành và kèo nhà cái trực tuyến thư, hình thành từ tình trạng sinh sản phát triển quá mức của một loại tế bào nào đó trong cơ thể. Cơ thể của mỗi người có rất nhiều loại tế bào khác nhau nên cũng có nhiều loại bướu khác nhau.

Tế bào bướu, bướu lành và kèo nhà cái trực tuyến thư, khi sinh sản, phát triển quá mức có thể sản xuất ra một hay nhiều chất đặc biệt, thường là các protein, với lượng nhiều hơn bình thường. Các chất này được gọi chung là dấu ấn bướu (tumor markers) nhưng thường bị gọi không đúng là dấu ấn kèo nhà cái trực tuyến thư.
Dấu ấn bướu, do đó sẽ có nhiều nhất ngay trong khối bướu, được đưa vào trong dòng máu. Từ dòng máu, dấu ấn này đi khắp cơ thể, ra đến các mạch máu ở ngoại biên. Bất kỳ loại bướu nào, ở bộ phận nào của cơ thể, cũng đều tiếp xúc với dòng máu nên máu là nơi có thể tìm thấy dấu ấn của tất cả các loại bướu. Để tìm các dấu ấn này, chỉ cần rút một ít máu từ các tĩnh mạch ở bất kỳ nơi nào, dễ lấy nhất là ở tay hay chân.

Nhiều người chỉ khám sức khoẻ định kỳ cũng “được” lấy máu làm cùng lúc nhiều loại dấu ấn, với lý do “phát hiện sớm kèo nhà cái trực tuyến thư”. Ảnh: Mai Hương

Ngoài bướu và máu, dấu ấn bướu cũng có khi được thải ra trong nước tiểu, trong các loại dịch tiết khác như nước mắt, nước bọt, nước mũi, dịch não tủy, dịch ổ bụng, dịch màng phổi... Tuy nhiên, trong các chất dịch này chỉ có thể tìm thấy loại dấu ấn riêng của nơi tiết ra chất dịch đó. Ví dụ: nước tiểu chỉ có thể chứa dấu ấn bướu của thận, bàng quang. Vì vậy, để tìm dấu ấn bướu, máu là chất thường được lấy nhất.

Thông thường, tế bào kèo nhà cái trực tuyến thư có lượng tế bào sinh sản rất nhiều và rất nhanh so với tế bào bướu lành nên nồng độ dấu ấn trong máu của những người mắc kèo nhà cái trực tuyến thư thường cao hơn nhiều so với trong máu của người mắc bướu lành. Đặc biệt, khi kèo nhà cái trực tuyến thư tiến triển nặng, nồng độ dấu ấn bướu tương ứng thường tăng rất cao, dễ đo được trong máu ngoại biên. Có lẽ vì vậy, người ta hay dùng thuật ngữ dấu ấn kèo nhà cái trực tuyến thư thay cho dấu ấn bướu. Cũng cần biết thêm rằng: có một số tình trạng bệnh không phải bướu, tế bào của các bệnh này cũng tiết ra dấu ấn bướu.

Nhiều dấu ấn bướu trong máu

Loại dấu ấn đầu tiên được dùng trong chẩn đoán kèo nhà cái trực tuyến thư là hCG trong kèo nhà cái trực tuyến thư của nhau thai. Sau đó hCG cũng được dùng để chẩn đoán và theo dõi kèo nhà cái trực tuyến thư tế bào mầm của buồng trứng và tinh hoàn. Từ ứng dụng của hCG, người ta đã không ngừng nghiên cứu để tìm ra những dấu ấn bướu khác cho các loại bướu khác.

Nhiều bệnh nhân dù kèo nhà cái trực tuyến thư vẫn có nồng độ dấu ấn bướu trong máu bình thường và ngay cả khi nồng độ dấu ấn tăng cao hơn bình thường cũng chưa chắc bị kèo nhà cái trực tuyến thư. Ảnh N.L.A

Từ năm 1965, CEA được tìm ra cho kèo nhà cái trực tuyến thư đại tràng, sau đó là CA 19-9 cho kèo nhà cái trực tuyến thư đại tràng và kèo nhà cái trực tuyến thư tuyến tụy, CA 15-3 cho kèo nhà cái trực tuyến thư vú, CA 125 cho kèo nhà cái trực tuyến thư buồng trứng… Đến nay, có rất nhiều dấu ấn được sử dụng, “đại diện” cho các loại kèo nhà cái trực tuyến thư có liên quan. Dưới đây là một số dấu ấn thường “được” đề nghị thử:

AFP: có trong kèo nhà cái trực tuyến thư đại tràng, kèo nhà cái trực tuyến thư buồng trứng, kèo nhà cái trực tuyến thư gan, các bướu của tinh hoàn, kèo nhà cái trực tuyến thư tuyến tụy, kèo nhà cái trực tuyến thư phổi, kèo nhà cái trực tuyến thư dạ dày, kèo nhà cái trực tuyến thư cơ tim, kèo nhà cái trực tuyến thư vú, viêm gan, xơ gan, bệnh gan do rượu, tình trạng tắc nghẽn đường mật...

hCG: có trong kèo nhà cái trực tuyến thư của nhau thai, kèo nhà cái trực tuyến thư tế bào mầm của buồng trứng và tinh hoàn, ở người đang mang thai thường hoặc thai ngoài tử cung, khi mắc bệnh truyền nhiễm của cơ quan sinh dục...

CA 15-3: có trong kèo nhà cái trực tuyến thư vú, tuyến tụy, phổi, buồng trứng, đại trực tràng, và một số bệnh lành tính của vú...

CA 125: có trong kèo nhà cái trực tuyến thư buồng trứng, kèo nhà cái trực tuyến thư thân tử cung, kèo nhà cái trực tuyến thư dạ dày, kèo nhà cái trực tuyến thư tuyến tụy, kèo nhà cái trực tuyến thư phổi, xơ gan, viêm gan, viêm nội tâm mạc, lạc nội mạc tử cung, lúc mới mang thai, viêm vùng chậu, đang có kinh, nang lành tính của buồng trứng...

CA 19-9: có trong kèo nhà cái trực tuyến thư đại tràng, kèo nhà cái trực tuyến thư tuyến tụy, kèo nhà cái trực tuyến thư buồng trứng, kèo nhà cái trực tuyến thư đường mật, kèo nhà cái trực tuyến thư túi mật, kèo nhà cái trực tuyến thư vú, viêm tụy, một số bệnh lành tính của dạ dày - ruột...

Calcitonin: có trong một loại kèo nhà cái trực tuyến thư tuyến giáp, trong một số bệnh lành tính của tuyến giáp...

CEA: có trong kèo nhà cái trực tuyến thư đại tràng, kèo nhà cái trực tuyến thư buồng trứng, kèo nhà cái trực tuyến thư gan, kèo nhà cái trực tuyến thư tinh hoàn, kèo nhà cái trực tuyến thư tuyến tụy, kèo nhà cái trực tuyến thư phổi, kèo nhà cái trực tuyến thư dạ dày, kèo nhà cái trực tuyến thư cơ tim, kèo nhà cái trực tuyến thư vú, nang lành tính của buồng trứng...

LDH: có trong kèo nhà cái trực tuyến thư hạch, kèo nhà cái trực tuyến thư buồng trứng, kèo nhà cái trực tuyến thư xương, kèo nhà cái trực tuyến thư tinh hoàn, nhồi máu cơ tim, viêm gan, nhồi máu thận, suy thận cấp, ghép thận, viêm tụy cấp, nhồi máu phổi, tắc mạch phổi...

PSA: có trong kèo nhà cái trực tuyến thư tuyến tiến liệt, tăng sinh lành tính tuyến tiền liệt, viêm tuyến tiền liệt.

PAP: có trong kèo nhà cái trực tuyến thư tuyến tiền liệt, bệnh loãng xương, tình trạng cường tuyến cận giáp.

Thyroglobulin: có trong kèo nhà cái trực tuyến thư tuyến giáp, kèo nhà cái trực tuyến thư đại tràng, kèo nhà cái trực tuyến thư cổ tử cung, kèo nhà cái trực tuyến thư vòi trứng, kèo nhà cái trực tuyến thư tuyến tụy, kèo nhà cái trực tuyến thư phổi, kèo nhà cái trực tuyến thư vú...

DR70: có trong kèo nhà cái trực tuyến thư đại tràng, kèo nhà cái trực tuyến thư gan, kèo nhà cái trực tuyến thư tuyến tụy, kèo nhà cái trực tuyến thư thực quản, kèo nhà cái trực tuyến thư dạ dày...

CYFRA 21.1: có trong kèo nhà cái trực tuyến thư phổi, kèo nhà cái trực tuyến thư thực quản, kèo nhà cái trực tuyến thư vú, kèo nhà cái trực tuyến thư tuyến tụy, kèo nhà cái trực tuyến thư cổ tử cung, kèo nhà cái trực tuyến thư bàng quang...

SCC: có trong kèo nhà cái trực tuyến thư cổ tử cung, trong một số bệnh lành tính và bướu lành của da...

Kỳ vọng và lạm dụng xét nghiệm

Trong thời gian đầu, lúc mới tìm ra, xét nghiệm định lượng dấu ấn bướu được xem như một tiến bộ thần kỳ và được kỳ vọng là phương tiện hữu hiệu trong việc tầm soát, phát hiện sớm và chẩn đoán bệnh kèo nhà cái trực tuyến thư. Khi mới có dấu ấn đầu tiên hCG đến lúc có CEA, CA 125, CA 15-3…  các dấu ấn này đã được dùng rộng rãi, kể cả cho những người không hề có dấu hiệu nghi ngờ kèo nhà cái trực tuyến thư, không hề thuộc nhóm có nguy cơ cao bị kèo nhà cái trực tuyến thư.

Từ vài năm nay, ngành y, nhất là ngành kèo nhà cái trực tuyến bướu học đã nhận thấy rằng xét nghiệm định lượng dấu ấn bướu trong tầm soát, phát hiện sớm và chẩn đoán bệnh kèo nhà cái trực tuyến thư chỉ hữu ích trong một số tình huống mà thôi.

Việc lạm dụng xét nghiệm này phổ biến đến nỗi có những người chỉ đi khám sức khỏe định kỳ cũng “được” làm cùng lúc nhiều loại dấu ấn, với lý do “phát hiện sớm kèo nhà cái trực tuyến thư”. Nhưng, theo thời gian, từ vài năm nay, ngành y, nhất là ngành kèo nhà cái trực tuyến bướu học đã nhận thấy rằng loại xét nghiệm này cũng chỉ hữu ích trong một số tình huống mà thôi.

Hầu hết không thể giúp tầm soát, phát hiện sớm kèo nhà cái trực tuyến thư

Tầm soát kèo nhà cái trực tuyến thư là tìm ra những người mắc bệnh kèo nhà cái trực tuyến thư trong một cộng đồng. Phát hiện sớm kèo nhà cái trực tuyến thư là tìm thấy kèo nhà cái trực tuyến thư ở giai đoạn sớm, chưa xâm nhập lan tràn đến bộ phận khác, với nhiều khả năng được trị khỏi. Dù mục đích ban đầu của xét nghiệm định lượng dấu ấn bướu là giúp tầm soát và phát hiện sớm kèo nhà cái trực tuyến thư, nhưng cho đến nay, rất ít dấu ấn bướu có thể đạt mục đích này, bởi vì:

Mọi người đều có một lượng nhỏ các dấu ấn bướu trong máu. Nồng độ các dấu ấn bướu chỉ tăng cao hơn bình thường khi cơ thể đã có một lượng khá lớn tế bào kèo nhà cái trực tuyến thư (nghĩa là kèo nhà cái trực tuyến thư không còn ở giai đoạn sớm nữa). Nhiều bệnh nhân dù có kèo nhà cái trực tuyến thư vẫn có nồng độ dấu ấn bướu bình thường. Mỗi dấu ấn không đại diện cho một loại kèo nhà cái trực tuyến thư nhất định mà có thể có trong nhiều loại kèo nhà cái trực tuyến thư, có khi có cả trong bướu lành và bệnh lành tính.

Ngay cả khi nồng độ dấu ấn tăng cao hơn bình thường cũng chưa chắc bệnh nhân bị kèo nhà cái trực tuyến thư. Ví dụ, nồng độ CA 125 có thể tăng cao khi bệnh nhân có bệnh phụ khoa lành tính chứ không bị kèo nhà cái trực tuyến thư buồng trứng. Có những loại kèo nhà cái trực tuyến thư không sản xuất ra dấu ấn kèo nhà cái trực tuyến thư, hoặc cho đến đầu năm 2020 người ta vẫn chưa tìm ra dấu ấn kèo nhà cái trực tuyến thư của các loại này... Như vậy, hầu hết dấu ấn không thể giúp tầm soát và phát hiện sớm kèo nhà cái trực tuyến thư, ngoại trừ một số ít kèo nhà cái trực tuyến thư. Hiện nay, có ba dấu ấn tạm được dùng để phát hiện sớm kèo nhà cái trực tuyến thư, dù việc dùng rộng rãi các dấu ấn này vẫn còn nhiều tranh cãi.

Dấu ấn thứ nhất là PSA. Bởi vì PSA chỉ được sản xuất bởi tuyến tiền liệt, tăng cao khi tuyến này có bệnh và tăng cao ngay cả trong giai đoạn sớm của kèo nhà cái trực tuyến thư tuyến tiền liệt. Nhưng, cũng không nên xét nghiệm định lượng PSA cho tất cả đàn ông với mục đích tầm soát vì: chỉ có 20-30% bệnh nhân có PSA cao là có kèo nhà cái trực tuyến thư thật sự; PSA cũng có thể tăng cao trong những trường hợp bệnh lành tính khác (như tăng sinh lành tính hoặc viêm tuyến tiền liệt); cũng có khi PSA vẫn bình thường trên bệnh nhân mắc kèo nhà cái trực tuyến thư tuyến tiền liệt.

Dấu ấn thứ hai được sử dụng hạn chế với mục đích phát hiện sớm là AFP cho những người có viêm gan, nhất là viêm gan siêu vi B và C.

Dấu ấn thứ ba là CA 125, đôi khi cũng được dùng để tầm soát kèo nhà cái trực tuyến thư buồng trứng ở những phụ nữ có nguy cơ cao mắc loại kèo nhà cái trực tuyến thư này.

(Kỳ tới: Khi nào cần thử máu tìm dấu ấn bướu?)