Trà bongdaso kèo nhà cái tím, báu vật bị bỏ quên

Trong bàiLên miền sương khói Chiêu Lầu ThiđăngNgười Đô Thịsố tháng 6.2017, người viết có nhắc đến một vùng trà nguyên sinh, búp tím, ẩn trong vạt rừng già, nhưng khi ấy vẫn chưa ai biết tên chính xác của các cây trà búp tím ấy là trà bongdaso kèo nhà cái.

Đến khi có vị tiên sinh họ Từ, người Đài Loan, chia sẻ với người yêu trà cổ thụ Việt về loại trà quý từng được Lục Vũ - thần trà người Trung Quốc - viết trong tác phẩmTrà Kinh, miêu tả ngắn gọn nhưng cặn kẽ và chi tiết về cây trà bongdaso kèo nhà cái, búp tím, rằng: “Duẩn thủ thượng” (trà bongdaso kèo nhà cái là nhất), từ đó đối chiếu hình dáng búp trà non mọc từ nách lá, và hiện trạng vùng địa lý, thổ nhưỡng, thấy trà bongdaso kèo nhà cái ở cánh rừng nguyên sinh thuộc Hoàng Su Phì, Hà Giang đúng với những gì Lục Vũ miêu tả.

Hương núi rừng

Các giống cây thuộc họCamellia Sinensisđược gọi là trà. Trà bongdaso kèo nhà cái được định danh khoa học làCamellia Sinesis var. Dehungensis. Trên bản đồ trà Việt, trà bongdaso kèo nhà cái là giống hiếm hoi sinh trưởng trong rừng nguyên sinh ở Hà Giang, Lai Châu, chưa từng qua gieo trồng, chưa có người sở hữu. Trà bongdaso kèo nhà cái chỉ mới được phát hiện, thu hái và đưa vào sản xuất một cách tự phát, nhỏ lẻ khoảng 5 năm trở lại đây.

Một cây trà bongdaso kèo nhà cái vừa bị đưa ra khỏi rừng ở Quản Bạ.

Nhắc lại những điều tác giả Lục Vũ viết trongTrà Kinhtừ thế kỷ VIII, dù ông không miêu tả hương vị trà bongdaso kèo nhà cái, nhưng ngoài nhận diện về hình dáng (búp bongdaso kèo nhà cái), chi tiết còn lại tả về màu sắc với “Tử thủ thượng” (màu tím là nhất). Cũng vì hai “định nghĩa” rất mơ hồ về trà bongdaso kèo nhà cái như thế, khiến Từ tiên sinh kể trên dù gia đình có truyền thống làm trà tại huyện Miêu Lật nay đã đến đời thứ sáu, vẫn không hình dung bongdaso kèo nhà cái trà là gì, và vì sao màu tím lại là số một? Bởi thế, khi phát hiện vùng Hoàng Su Phì có những búp trà như búp bongdaso kèo nhà cái, ông đã lần tìm, thu hái và chế biến thử.

Nhớ lại chuyến đi rừng lên đỉnh Chiêu Lầu Thi năm 2017, nhúm trà hái được từ các cây trà bongdaso kèo nhà cái búp tím gây ngạc nhiên bởi hương thơm và vị ngọt dịu kỳ lạ. Nhưng phải đến khi những mẻ trà thử nghiệm của Từ tiên sinh hoàn tất, ngay cả bản thân người làm trà cũng vỡ òa, bởi trà bongdaso kèo nhà cái lưu một làn hương kỳ diệu. Nước trà khi mới pha đậm sắc trắng, thoảng chút vàng nhạt, nhưng từ ngay khi rót nước sôi vào trà, hương hoa lan thanh ngát dậy bay theo làn khói, hòa quyện trong không gian.

Nhấp chén trà nuốt trôi đến đâu, vị ngọt dịu chạy mượt theo đến đấy, kéo theo là cảm giác sảng khoái, nhẹ nhàng thư giãn thật kỳ diệu, hiếm gặp ở những thức trà khác.

Khoảnh rừng ở Hồ Thầu từng rậm rạp trà bongdaso kèo nhà cái, nay đã trơ trụi.

Lý giải làn hương đặc biệt của trà bongdaso kèo nhà cái, trước tiên phải nói về tính đầu dòng, nguyên bản của cây trà. Đất trời ưu ái ban cho vùng rừng núi rậm rạp dưới đỉnh Chiêu Lầu Thi cây trà bongdaso kèo nhà cái, vùng núi ấy cũng là nơi khí hậu cực kỳ khắc nghiệt, độ lạnh cao, sương mù dày, gió lớn quanh năm.

Cây trà mọc trên đá, nép trong các sườn núi dốc, âm u, rêu mốc phủ dày từ mặt đất, lan kín lên thân cây trà. Sự khắc nghiệt của thời tiết và thổ nhưỡng tạo cho trà bongdaso kèo nhà cái một bản tính mãnh liệt, hấp thụ được dưỡng chất từ đất đá và sương núi, vụ trà lại chỉ ra trong mùa đông, và theo kinh nghiệm năm nào tiết trời càng lạnh giá, hương bongdaso kèo nhà cái trà càng thêm mãnh liệt.

Với kỹ thuật, kinh nghiệm, phương pháp xử lý héo cùng cách bắt hương tốt, một ấm trà bongdaso kèo nhà cái có thể pha 20 - 30 lượt vẫn chưa hết thơm. Người viết đã nhiều lần thử nghiệm chỉ dùng 5g trà đủ pha cho hơn 40 người uống trong suốt hơn 2 giờ đồng hồ thảo luận. Lợi nước, được hương, dễ uống ở mọi mùa trong năm, trà bongdaso kèo nhà cái thực sự là một báu vật từ rừng vàng đất Việt.

Chưa vội mừng đã lo

Đi khắp các vùng trà bongdaso kèo nhà cái ở Hà Giang để tìm hiểu, nghiên cứu, chụp hình ảnh tư liệu, Từ tiên sinh cho biết ông đã tiếp cận hơn 20 loại trà bongdaso kèo nhà cái khác nhau, có trắng, xanh, vàng, tím, đen… nhưng nổi trội hơn cả vẫn là hai dòng trà bongdaso kèo nhà cái tím và bongdaso kèo nhà cái trắng. Nhưng rồi Từ tiên sinh cũng đưa ra một thực trạng buồn: “Nếu không chú ý giữ trà bongdaso kèo nhà cái từ bây giờ, tôi nghĩ không đến 5 năm nữa, Việt Nam không còn trà bongdaso kèo nhà cái”. Trong lịch sử trà Việt, chưa có dòng trà nào lại có giá tốt như trà bongdaso kèo nhà cái. Từ khi mới phát hiện, giá chỉ lẹt đẹt 25.000 đồng/kg, rồi khi người làm trà, người thưởng trà bén được hương hoa hấp dẫn của trà bongdaso kèo nhà cái, giá tăng vùn vụt từng vụ, đỉnh điểm như ở vụ trà đông cuối năm 2022 có lúc lên đến hơn 700.000 đồng/kg tươi mà vẫn không có nguồn cung để sản xuất.

Xưởng sơ chếtrà bongdaso kèo nhà cái bán cho thương lái Trung Quốc ở xã Tân Tiến.

Lợi thế của trà bongdaso kèo nhà cái là sinh trưởng nơi trong lành, heo hút, xa bụi bặm trần gian, nhưng đó cũng là bất lợi bởi đến mùa khai thác, vì là cây của rừng nên ai gặp trước hái trước, hái từng búp lâu quá thì chặt cả cành, ngả cả cây xuống hái cho nhanh và tận thu được nhiều. Có thể thấy rõ ngoại hình trà bongdaso kèo nhà cái những năm 2017, 2018 búp to bằng đầu đũa, nay thu nhỏ chỉ bằng 1/3, 1/4 so với trước, bởi khi trà được giá, người bản địa sẽ tranh thủ hái sớm, bán sớm, đốn hạ cho nhanh, nhặt cả những búp vừa nhú để thu lợi. Cây trà lại không thuộc danh mục cấm chặt phá, vùng trà xa tít trong núi, trong rừng sâu, việc kiểm soát tài nguyên này đang bỏ ngỏ.

Trở lại vùng trà bongdaso kèo nhà cái từ cách đây hơn 5 năm dưới đỉnh Chiêu Lầu Thi, đường vào vùng trà đã dễ đi hơn nhiều, đường bê tông khang trang, hợp cho ngoạn cảnh. Nhưng khi vào lại bãi trà bongdaso kèo nhà cái, thật khó tin vào mắt khi xưa kia là vùng rừng âm u, rậm rạp, nay đã quang đãng rất nhiều. Những gốc trà bongdaso kèo nhà cái to, già nua, cằn cỗi, đã trụi hết cành, chỉ còn trơ thân mục, chết đứng từ bao giờ. Đi sâu thêm vào trong núi, không khó để nhận ra những vết đốn trên thân trà vẫn còn mới tinh từ vụ trà mùa đông 2022.

Thực khách Nhật Bản thưởng thức trà bongdaso kèo nhà cái bên lề triển lãm ẩm thực quốc tế Foodex Tokyo 2023.

Cây trà bongdaso kèo nhà cái chết dần, búp non thu hái cũng nhỏ dần, các cửa ngõ biên giới thông thương, người biết đến đặc sắc trà bongdaso kèo nhà cái ngày càng nhiều. Văn Thường, người xã Tân Tiến, chuyên thu gom trà xuất sang bên kia biên giới, cho biết: “Năm nay khách hàng đặt trà bongdaso kèo nhà cái nhiều, có bao nhiêu mua hết bấy nhiêu, nói giá nào họ mua giá đấy”. Mỗi mẻ trà được thương lái chế biến nhanh, chỉ một - hai ngày xong, bán theo giá nguyên liệu. Trong khi trà bongdaso kèo nhà cái làm đạt chuẩn, lưu được hương lâu, bền nước, thường không dưới một tháng ròng.

Nhu cầu trà bongdaso kèo nhà cái cả trong và ngoài nước đều có, vùng nguyên liệu không kiểm soát, không quản lý, các nhà sản xuất trông mối lợi trước mắt, chế biến nhanh, cẩu thả, khiến giá trị trà bongdaso kèo nhà cái giảm, diện tích trà bongdaso kèo nhà cái lại đang thu hẹp dần. Việc phát hiện trà bongdaso kèo nhà cái là một tin vui cho ngành trà Việt, nhưng để niềm vui ấy kéo dài, cần sớm có phương cách quản lý, khoanh vùng, kiểm soát, thậm chí là chế tài trong chuyện thu hái và sản xuất trà bongdaso kèo nhà cái không đạt chuẩn, tránh tận thu, tận diệt. Nếu không, dự báo vài năm nữa Việt Nam mất bóng cây trà bongdaso kèo nhà cái là chuyện hoàn toàn có thể.

Bài và ảnh:Nguyễn Đình