Vì sao bongdaso kèo nhà cái ta “nói trộm vía”?

Đây là một câu mà hầu như bongdaso kèo nhà cái bản ngữ tiếng Việt nào cũng dùng khi đưa ra một nhận xét (thường là khen) những lúc đứng trước một đứa trẻ (là con hay cháu của ai đó). Nó là một quán ngữ (tổ hợp ngữ đã dùng nhiều thành quen) chứ không phải thành ngữ (các từ kết hợp với nhau thành tổ hợp từ diễn đạt một nghĩa biểu trưng) hay tục ngữ (câu ngắn gọn, đúc kết tri thức, kinh nghiệm của nhân dân).

Quán ngữ (trong tiếng Việt) có giá trị tình thái. bongdaso kèo nhà cái nói sử dụng trong một tình huống giao tiếp, để đưa đà và cũng để hỗ trợ cho một thông điệp cần chuyển tải, nhằm đạt tới một hiệu ứng giao tiếp tại lời.

Muốn hiểu quán ngữ này, trước hết ta phải hiểu “vía” là gì? Vía, theo quan niệm dân gian là “yếu tố vô hình tồn tại trong thể xác, được coi là tạo nên phần tinh thần của mỗi bongdaso kèo nhà cái, khi bongdaso kèo nhà cái chết thì cũng mất đi” (Từ điển tiếng Việt, Trung tâm Từ điển học - NXB Đà Nẵng, 2020). Cũng theo quan niệm xưa, bongdaso kèo nhà cái ta có “ba hồn bảy vía” (tam hồn thất phách) và những ai sống trên thế gian này phải có đủ hồn đủ vía mới thực sự thành bongdaso kèo nhà cái. Vía (hay bóng vía) là thần thái cốt cách nên khi dẫn đến vía là bongdaso kèo nhà cái ta coi đó là vấn đề hệ trọng (thuộc lĩnh vực tâm linh).

Mọi bongdaso kèo nhà cái đều có vía của riêng mình. Nhưng với đứa trẻ (nhất là trẻ mới sinh, còn nhỏ, thể trạng non yếu) thì vía do một “đấng siêu hình” cai quản, giám sát (ở mọi nơi mọi lúc). Vì vậy, mọi cử chỉ, lời nói với trẻ đều rất nhạy cảm và đều ảnh hưởng trực tiếp tới “phần hồn và phần xác”.

Mọi bongdaso kèo nhà cái đi thăm sản phụ, thăm một gia đình có con nhỏ, đều rất muốn khen ngợi, động viên gia đình bằng một lời khen. Nhưng (theo lẽ thường) khen trực diện trẻ (như Cháu bụ bẫm quá; Cháu kháu quá; Cháu lớn nhanh quá…) sẽ bị “bà mụ quở” và gây bất lợi cho trẻ (rất có thể sau đó trẻ dễ bị ốm đau, kém ăn, quấy khóc, chậm lớn…).

Ảnh minh họa: TL

Để tránh những “rủi ro vô hình” không đáng có ấy, bongdaso kèo nhà cái ta phải bắt đầu lời khen bằng quán ngữ “nói trộm vía”. “Trộm vía” là một cách nói tránh (xin được qua mặt vía để không bị “bắt lỗi”), tránh bất lợi, rủi ro cho trẻ. Câu nói này không khác gì “liều vaccine miễn dịch” để cho bongdaso kèo nhà cái ta yên tâm, thoải mái khi đưa ra những nhận xét tích cực trước mặt trẻ. Gia đình của trẻ cũng vì thế mà yên lòng, không lo những điều không hay xảy đến…

Cũng bắt đầu có từ “nói” theo cấu trúc này, bongdaso kèo nhà cái Việt còn có các tổ hợp, như “nói bỏ quá cho”, “nói khí không phải”. Trong trường hợp này, bongdaso kèo nhà cái nói sợ gây mất lòng đối với bongdaso kèo nhà cái nghe nên đưa ra một quán ngữ “rào đón”, mong bongdaso kèo nhà cái nghe thể tất nếu điều sắp nói tới có gì thất thố, chưa chính xác. Ví dụ: “Nói bỏ quá cho, hình như vừa rồi anh quên chưa qua nhà sếp nói lời cám ơn khi hết năm. Vì thế mà sếp giận?”.

Hay tổ hợp “nói có ngọn đèn/ bóng đèn” được dùng khi bongdaso kèo nhà cái nói thể hiện một hành vi cam kết (hay thề bồi) rằng mình đã có những hành động rõ ràng, trung thực, ví dụ: “Nói có bóng đèn chứng giám, tôi đã nuôi ba mặt con và chưa hề lấy một xu của công để tự tư tự lợi”.

Lấy “bóng đèn/ ngọn đèn” như một “trọng tài tâm linh” làm chứng, bongdaso kèo nhà cái nói muốn khẳng định một điều, những gì diễn ra vừa qua (liên quan tới bongdaso kèo nhà cái nói) là đúng, không có gì khuất tất.

Hay quán ngữ “nói cho phải” có hàm ý “sự tình nói cho đúng thì phải là…”, ví dụ: “Nói cho phải thì lẽ ra cô phải xin lỗi anh ấy để gia đình hai bên thông cảm”.

Khi viện dẫn đến “vía” (trong “nói trộm vía”), bongdaso kèo nhà cái nói đã lấy một căn cứ làm chỗ dựa để hoàn toàn yên tâm về phát ngôn của mình. Quan niệm đó có từ ngàn xưa và hiện nay, vẫn được mọi bongdaso kèo nhà cái Việt sử dụng một cách bình thường. Âu cũng là một nét văn hoá Việt thể hiện qua lời ăn tiếng nói hàng ngày.

“bongdaso kèo nhà cái vía” tưởng gió thoảng qua

Nhưng bongdaso kèo nhà cái phải nói mới là yên tâm.

PGS-TS. Phạm Văn Tình(Hội ngôn ngữ học Việt Nam)