Chính thức khởi động PNPCA với Pak Beng: Dòng trực tiếp kèo nhà cái đến gần hơn với cái chết?

Khúc sông trực tiếp kèo nhà cái, nơi sẽ xây cất đập thủy điện Pak Beng. Ảnh:International Rivers

Ngày 13.1.2017 vừa qua, Ủy ban Liên hợp của Ủy hội sông trực tiếp kèo nhà cái vừa có cuộc họp đầu tiên về Quy trình PNPCA đối với dự án dự án thủy điện Pak Beng trên dòng trực tiếp kèo nhà cái. Tại cuộc họp, MRC công bố Quy trình PNPCA kéo dài 6 tháng của dự án thủy điện Pak Beng chính thức được khởi động, tính từ ngày 20.12.2016.

Trước đó, ngày 07.11.2016, Chính phủ Lào đã đệ trình dự án trực tiếp kèo nhà cái lên MRC theo Quy trình PNPCA.

PNPCA là tuân thủ bắt buộc theo nguyên tắc của Hiệp định trực tiếp kèo nhà cái 1995 đối với các dự án thủy điện trên dòng chính trực tiếp kèo nhà cái.

trực tiếp kèo nhà cái –dự án thủy điện thứ 3 Lào "cắt khúc"sông trực tiếp kèo nhà cái

Pak Beng là dự án thủy điện thứ 3 Lào xây dựng trên dòng chính sông trực tiếp kèo nhà cái, sau Xayabury và Don Sahong; nằm trong kế hoạch xây dựng 11 đập thủy điện trên dòng chính sông trực tiếp kèo nhà cái của Lào.

Theo MRC, dự án dự kiến được xây dựng tại tỉnh Oudomxay thuộc Bắc Lào, có công suất lắp đặt 912 MW trực tiếp kèo nhà cái lưu lượng dòng xả theo thiết kế hơn 5.771,2m3/giây.

Nằm cách trung tâm thị trấn trực tiếp kèo nhà cái, tỉnh Oudomxay khoảng 14km về phía bắc, dự án đập thủy điện này dự kiến sẽ tạo ra khoảng 4.775 GWh điện mỗi năm.

Theo kế hoạch, 90% điện sản xuất từ dự án này sẽ được bán cho Thái Lan và 10% còn lại sẽ do Tập đoàn điện lực của Lào (Electricite du Lao – EDL) phân phối nội địa.

Tuyên bố của chính phủ Lào, trực tiếp kèo nhà cái dự kiến được khởi công vào năm 2017, hoàn tất vào năm 2023, và bắt đầu đi vào hoạt động thương mại vào năm 2024.

Các chuyên gia nhận định, khu vực dự kiến xây dựng đập trực tiếp kèo nhà cái là một vùng miền núi trù phú, nơi người dân sống dựa vào canh tác nông nghiệp, chăn thả gia súc và đánh bắt cá trên sông. Các ghềnh thác, hồ và hệ sinh thái phức tạp ven sông biến khu vực này trở thành môi trường sống của nhiều loài cá và thủy sinh.

Đập trực tiếp kèo nhà cái còn nằm trên tuyến du lịch nổi tiếng với khoảng cách chỉ 100km từ Luang Prabang (Lào) và một ngày đi thuyền từ Chiang Khong (Thái Lan).

Tuy nhiên, mặc dù Quy trình PNPCA chỉ vừa được chính thức khởi động, song theo báo cáo của Tổ chức Sông ngòi Quốc tế (IR) cuối năm 2015, các hoạt động xây dựng chuẩn bị cho dự án như đường và cầu bắc qua sông trực tiếp kèo nhà cái nối Pak Beng với Mung Gheurn thuộc tỉnh Xayaburi đã diễn ra.

Người dân Thái Lan phản đối xây đập thủy điện trên dòng trực tiếp kèo nhà cái. Ảnh: TL

trực tiếp kèo nhà cái và những tác động tiêu cực domino

Theo Báo cáo Đánh giá Môi trường Chiến lược của Ủy hội sông trực tiếp kèo nhà cái (SEA), đập Pak Beng có nguy cơ ảnh hưởng tiêu cực cao nhất tới người nghèo so với các đập dòng chính hạ nguồn, với 223.659 người có nguy cơ chịu ảnh hưởng gián tiếp.

Đập này sẽ ảnh hưởng 8 huyện ở Lào, trong đó 7 huyện được chính thức xếp hạng nghèo hoặc rất nghèo.

trực tiếp kèo nhà cái cũng sẽ ảnh hưởng trực tiếp tới dân số của một huyện với tỉ lệ cao nhất (15,8%) so với các đập khác trong Vùng.

Theo Trung tâm Quản lý Môi trường Quốc tế (ICEM), ước tính số lượng người bị di dời do xây dựng đập trực tiếp kèo nhà cái là 6.700 người. trực tiếp kèo nhà cái sẽ làm ngập 1.657 ha đất nông nghiệp, trong đó có những vùng đất nông nghiệp quan trọng ở Bắc Lào.

Ths. Nguyễn Hữu Thiện, nguyên Trưởng nhóm Tư vấn đánh giá tác động môi trường hệ thống đập trên dòng chính trực tiếp kèo nhà cái cho biết, đập Pak Beng là đập dâng (run-of-river dam) có chế độ vận hành theo ngày, dự kiến hoạt động khoảng 8-12 giờ/ngày.

Tuy nhiên đối với những năm khô hạn, đập này có khả năng lưu nước đến 1,5 ngày, có nghĩa là đối với những năm khô hạn, chỉ riêng đập trực tiếp kèo nhà cái sẽ làm nước về Hạ lưu chậm đến 1,5 ngày. Các đập khác nhau trong chuỗi 11 đập đều có khả năng lưu nước từ 3 ngày đến 3 tuần. Như vậy trong những năm khô hạn, đập trực tiếp kèo nhà cái cùng với các đập khác sẽ làm nước chậm về Đồng bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL) từ một đến vài tháng, gia tăng khô hạn và xâm nhập mặn trong mùa khô ở ĐBSCL.

Ths. Nguyễn Hữu Thiện cũng cho biết, khi đắp một đập thủy điện như trực tiếp kèo nhà cái, năng lượng phân bố dọc chiều dài dòng sông sẽ được tập trung tại vị trí đập để phát điện, làm giảm năng lượng dòng chảy. Theo đó sẽ ảnh hưởng đến sự vận chuyển phù sa, chất hữu cơ, sự di cư của cá, thiệt hại phương tiện giao thông thủy, đánh bắt cá. Sự thay đổi đột ngột mực nước quá lớn sẽ ảnh hưởng đến hệ sinh thái tự nhiên.

Theo ông Thiện, trong kịch bản chưa có các đập dòng chính, thì năng lượng dòng sông ở đỉnh lũ cũng sẽ suy giảm do các đập ở phía Trung Quốc có hồ chứa lớn. Năng lượng đỉnh của dòng chảy là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến khả năng vận chuyển phù sa và quá trình bồi lắng, sạt lở dọc dòng sông. Khi có các đập dòng chính, các đập này sẽ làm giảm năng lượng dòng chảy đáng kể. Ví dụ tại trực tiếp kèo nhà cái, mặt nước sẽ bằng phẳng vào mùa kiệt và vào mùa lũ độ dốc mặt nước sẽ giảm 2,5 lần.

Khu vực trước khi Lào xây dựng thủy điện Don Sahong tại đây. Ảnh: Suthep Krisnavarin

Cái chết của một dòng sông và sự bất ổn toàn khu vực

Sau khi xây dựng Xayaburi và Don Sahong, việc chính phủ Lào tiếp tục triển khai dự án thứ ba trên dòng chính sông trực tiếp kèo nhà cái cho thấy, quốc gia này đang phớt lờ lời kêu gọi của các quốc gia trên lưu vực sông trực tiếp kèo nhà cái, các nhà tài trợ MRC, các nhà khoa học và các cộng đồng bị ảnh hưởng…

Sau các đánh giá và nghiên cứu của các tổ chức quốc tế, những lời kêu gọi và đề nghị cần nghiên cứu kỹ lưỡng và đánh giá tác động xuyên biên giới của các con đập, cũng như cần sự tham gia của người dân trên lưu vực trong quá trình ra quyết định đã hoàn toàn bị bỏ qua.

Thực tế, việc Lào vẫn xây dựng hai con đập Xayaburi và Don Sahong trong khi chưa có sự đồng thuận từ các quốc gia trực tiếp kèo nhà cái, cũng như quyết định chính thức từ MRC cho thấy: Quy trình PNPCA hiện nay không có nhiều ý nghĩa.

Mặc dù các quốc gia trong lưu vực đã có nhiều cam kết về hợp tác phát triển, chia sẻ lợi ích từ nguồn nước sông trực tiếp kèo nhà cái, trên thực tế, mỗi bên dường như đều đang theo đuổi mục tiêu riêng để tối đa hóa lợi ích. Cơ hội phát triển hài hòa, đảm bảo an ninh năng lượng, an ninh nguồn nước, an ninh lương thực, và an ninh sinh thái vì sự thịnh vượng chung của cả khu vực đang dần bị coi nhẹ.

Không thể phủ nhận rằng mỗi quốc gia đều có nhu cầu phát triển của riêng mình nhằm mang lại sự thịnh vượng cho người dân và khơi dậy tiềm lực quốc gia. Tuy nhiên, trong bối cảnh ASEAN đang cố gắng thúc đẩy hợp tác chặt chẽ hơn, nỗ lực để trở thành một nền kinh tế chia sẻ, cùng phát triển; các quốc gia thành viên không thể đi ngược lại xu hướng và những cam kết của mình.

Theo đó, song song với đảm bảo quyền lợi riêng, các thành viên cũng phải có trách nhiệm về những rủi ro, tác động lên con người và hệ sinh thái chung. Đồng thời, là thành viên của MRC, các quốc gia cũng có trách nhiệm xây dựng một lưu vực trực tiếp kèo nhà cái “thịnh vượng về kinh tế, công bằng về xã hội và lành mạnh về môi trường” như tầm nhìn mà MRC đã đặt ra.

Tuy nhiên, việc những con đập trên dòng chính lần lượt được xây dựng trên Hạ lưu vực đã và đang là một chỉ báo về một trực tiếp kèo nhà cái khó có thể đi đến mục tiêu cao cả này.

Các con đập dòng chính Sông trực tiếp kèo nhà cái (vòng đen: hoàn tất, vòng trắng: dự án, vòng đỏ khởi công). Nguồn: Stimson 2010, cập nhật 2016

Tổ chức Sông ngòi Quốc tế (International Rivers - IR):

Thiếu minh bạch trực tiếp kèo nhà cái dự án

“Chúng tôi cho rằng việc Ủy hội sông trực tiếp kèo nhà cái (MRC) khởi động Quy trình Thông báo, tham vấn trước và thỏa thuận (PNPCA) với đập Pak Beng trước khi Quy trình này được đánh giá lại một cách chính thức là thiếu trách nhiệm.

Quy trình PNPCA trước đó đã gặp phải nhiều chỉ trích từ các bên, bao gồm cả các cộng đồng trên lưu vực và các nhà tài trợ quốc tế của MRC. Từ đó, Liên minh Cứu sông trực tiếp kèo nhà cái cùng các chuyên gia pháp lý và các bên liên quan cũng đã đưa ra nhiều khuyến nghị để cải thiện Quy trình PNPCA. Và mặc dù đã có những cam kết từ Ban Thư ký MRC, song hiện không có dấu hiệu nào cho thấy Quy trình này đã có thay đổi và cải thiện.

Việc hồ sơ dự án thủy điện trực tiếp kèo nhà cái vẫn chưa được công bố vào thời điểm Quy trình PNPCA chính thức được khởi động, một lần nữa cho thấy, sự thiếu minh bạch đang lặp lại, như từng xảy ra với các dự án trước đó.

---------------------------------------

Ths Nguyễn Hữu Thiện, Chuyên gia sinh thái ĐBSCL, nguyên Trưởng nhóm Tư vấn đánh giá tác động môi trường hệ thống đập trên dòng chính trực tiếp kèo nhà cái:

ĐBSCL sẽ phải thích ứng như thế nào trước tác động của chuỗi đập dòng chính trên hạ nguồn sông trực tiếp kèo nhà cái?

1. Việc thiếu phù sa sẽ gây sạt lở nghiêm trọng bờ sông, bờ biển ĐBSCL, việc này sẽ không có biện pháp nào để thích ứng.

2. Việc thiếu phù sa ảnh hưởng đến năng suất nông nghiệp, ngay từ bây giờ Việt Nam cần ý thức rằng nguồn phù sa trong tương lai sẽ rất hạn chế và phân bón sẽ không thể thay thế phù sa.

Để duy trì an ninh lương thực trong nước về lâu dài, cần phải giảm canh tác lúa ba vụ một năm như hiện nay vì canh tác lúa ba vụ để xuất khẩu đã và đang làm cạn kiệt nguồn dinh dưỡng trong đất do phù sa bồi đắp trước đây.

3. Về nguồn nước, trong các năm bình thường, các đập này sẽ không ảnh hưởng nhiều đến lượng nước và thời gian nước về ĐBSCL, nhưng trong những năm đặc biệt khô hạn thì các đập này sẽ làm tình hình tồi tệ thêm rất nhiều vì các đập có tổng thời gian lưu nước hơn một tháng. Bởi vậy, trong những năm khô hạn, ĐBSCL cần phải tránh canh tác vào mùa khô và chuẩn bị trữ nước ngọt cho sinh hoạt trong mùa khô. Cụ thể, cần khôi phục chức năng trữ lũ của hai túi nước tự nhiên ở ĐBSCL là Đồng Tháp Mười và Tứ giác Long Xuyên. Th.S.

-------------

PGS.TS. Lê Anh Tuấn, Phó Viện trường Viện nghiên cứu biến đổi khí hậu, ĐH Cần Thơ:

Hiệp định trực tiếp kèo nhà cái 1995 thiếu hiệu quả và bất lực

“Việc Lào chuẩn bị xây dựng con đập thứ ba trên dòng chính sông trực tiếp kèo nhà cái không làm nhiều người bất ngờ vì nó được xem như một bước ngã tiếp theo trong chuỗi các quân cờ domino.

Ngay từ khi Quy trình PNPCA chưa được thực hiện, Chính phủ Lào đã cấp giấy phép môi trường (environmental permits) cho Công ty Datang (nhà đầu tư Pak Beng - PV). Việc tiếp tục xây đập trên dòng chính trực tiếp kèo nhà cái chứng tỏ sự bất lực và thiếu hiệu quả của Hiệp định trực tiếp kèo nhà cái 1995.

Cùng với các con đập đang xây dựng, đập Pak Beng sẽ chặt đứt tính liên tục và kết nối của dòng chảy sông trực tiếp kèo nhà cái, và đẩy các quốc gia ở hạ nguồn đối mặt với những quan ngại thật sự về nguồn nước, nguồn phù sa, nguồn cá và các nguồn sống của nhiều hệ sinh thái khác. Bên cạnh một loạt công trình thuỷ điện ở phía Vân Nam của Trung Quốc, hoạt động xây đập của Lào sẽ gây bất ổn và hạn chế phát triển - hợp tác cho toàn khu vực trực tiếp kèo nhà cái.”

Đập Cảnh Hồng (Trung Quốc) nhìn từ trên không đã góp phần hủy diệt sông trực tiếp kèo nhà cái - Ảnh: AFP

Lê Quỳnh

» Lào sẽ xây thủy điện thứ 3 trên dòng chính trực tiếp kèo nhà cái đầu năm 2017

» Pak Beng - quân cờ domino thứ ba trong chuỗi đập trực tiếp kèo nhà cái

» Pak Beng, con domino thứ ba trong chuỗi đập dòng chính trực tiếp kèo nhà cái

» trực tiếp kèo nhà cái - dòng sông bị bức tử

» Phỏng vấn Ngô Thế Vinh - người đi dọc 4.800km sông trực tiếp kèo nhà cái

» Báo cáo tác động thủy điện trên dòng trực tiếp kèo nhà cái của VN: Chưa nên được công nhận

» Chưa thể chấm dứt tranh chấp khu vực bởi Don Sahong?

» Liên Hiệp Quốc quan ngại về tác động của thủy điện Don Sahong

» Quốc hội Lào phê duyệt Don Sahong trên dòng chính Mê Kông

» Đập Don Sahong: lợi ích nhỏ, thiệt hại lớn

» Cộng đồng Thái Lan đề nghị tòa án đình chỉ hợp đồng mua bán điện đập Xayaburi

» Thủy điện trên dòng Mê Kông: Cần đặt quyền lợi người dân lên trên các dự án

» Xây thủy điện trên dòng trực tiếp kèo nhà cái: Không khả thi về mặt kinh tế

» Miền Tây trong cơn khát - Kỳ 1: Thượng điền tích thủy hạ điền khan?

» Miền Tây trong cơn khát - kỳ 2: Pháp lý cho nguồn nước và giải pháp sống chung hạn, mặn

» Triển vọng mới cho dòng Mê Kông?