Giữa Thần và Thú: trở thành con kèo nhà cái hôm nay trong Sử thi Gilgamesh

Nó kể câu chuyện về Gilgamesh, vị vua của thành bang Uruk. Để kiềm chế năng lượng phá hoại không ngơi nghỉ của ông ta, các vị thần đã tạo ra cho vua một kèo nhà cái hôm nay bạn tên là Enkidu lớn lên giữa bầy động vật trên thảo nguyên.

Khi Gilgamesh được tin về kèo nhà cái hôm nay rừng này, ông ta đã ra lệnh cho một phụ nữ tên là Shamhat đi tìm kèo nhà cái hôm nay đó về. Shamhat đã quyến rũ Enkidu, hai kèo nhà cái hôm nay đã làm tình sáu ngày bảy đêm, biến Enkidu từ thú thành kèo nhà cái hôm nay. Sức mạnh của anh ta suy giảm nhưng trí óc thì phát triển và anh ta có khả năng suy nghĩ và nói năng giống như con kèo nhà cái hôm nay.

Shamhat và Enkidu cùng nhau đến trại chăn cừu, ở đó Enkidu học các cách thức sống của loài kèo nhà cái hôm nay. Cuối cùng Enkidu đi đến Uruk, chống lại sự lạm dụng quyền lực của Gilgamesh, hai kèo nhà cái hôm nay vật lộn nhau, rốt cuộc làm bạn với nhau thắm thiết.

Đấy ít nhất là bản mở đầuGilgamesh, nhưng thực tế bản sử thi này đã qua nhiều lần biên tập khác nhau. Nó bắt đầu như một chuỗi câu truyện bằng tiếng Sumer, sau đó được sưu tập và dịch thành một thiên sử thi riêng bằng tiếng Akkad. Bản sớm nhất của thiên sử thi này được viết bằng phương ngữ Babylon cổ, bản đó về sau được tu chỉnh và cập nhật để tạo ra một bản mới bằng phương ngữ Babylon chuẩn, đó là bản mà phần lớn độc giả đến nay còn đọc.

Gilgamesh không những có nhiều bản khác nhau mà mỗi bản lại do nhiều mảnh khác nhau ghép lại. Không hề có một bản thảo duy nhất kể câu truyện từ đầu đến cuối. Đúng hơn, Gilgamesh đã được tái tạo từ hàng trăm bảng đất sét nên đã trở nên chắp vá qua hơn nghìn năm.

Câu truyện đến với chúng ta như một tấm thảm của những mảnh vỡ được nhà ngữ văn học ghép lại để tạo nên một câu truyện tương đối mạch lạc (khoảng bốn mươi lăm văn bản đã được tìm thấy). Trạng thái chắp vá của thiên sử thi cũng có nghĩa là nó thường xuyên được cập nhật khi các cuộc khai quật khảo cổ - hoặc thường xuyên hơn là những cuộc đào trộm bất hợp pháp – mang những tấm bảng mới ra ánh sáng, khiến chúng ta phải xem lại cách hiểu của mình về văn bản.

Mặc dù đã tồn tại hơn 4000 năm, văn bản này vẫn đang thay đổi và mở rộng mỗi khi có một tư liệu mới tìm thấy.

Phát hiện mới nhất là một mảnh nhỏ được bảo quản nghiêm ngặt kèo nhà cái hôm nay kho lưu trữ bảo tàng của Đại học Cornell ở New York doAlexandra Kleinerman và Alhena Gadotti tìm ra và Andrew George công bố năm 2018.

Thoạt nhìn, mảnh này trông không giống lắm: 16 dòng bị nứt, phần lớn kèo nhà cái hôm nay đó đã được biết từ các bản thảo khác. Nhưng khi khảo sát văn bản, George nhận thấy có một điều khác lạ. Tấm bảng hình như lưu lại các phần của cả hai bản Babylon cổ và Babylon chuẩn, nhưng theo trình tự lại không phù hợp với cấu trúc của câu chuyện như đã được hiểu cho đến lúc đó.

Mảnh này ghi lại cảnh Shamhat quyến rũ Enkidu và làm tình với anh ta kèo nhà cái hôm nay một tuần. Trước 2018, các nhà nghiên cứu đều tin rằng cảnh đó đã có kèo nhà cái hôm nay cả hai bản Babylon cổ và Babylon chuẩn, chỉ khác một chút ở cùng một phiến đoạn: Shamhat quyến rũ Enkidu, họ làm tình một tuần, và Shamhat mời Enkidu đến Uruk. Hai cảnh này không giống nhau, nhưng những sự khác biệt có thể lý giải là do những sự thay đổi khi biên tập từ bản Babylon cổ sang bản Babylon chuẩn.

Tuy nhiên, mảnh mới tìm thấy đã thách thức cách lý giải này. Một mặt của tấm bảng ghi bản Babylon chuẩn, mặt kia ghi bản Babylon cổ. Tóm lại, hai cảnh không thể là những bản khác nhau của cùng một phiến đoạn: câu truyện bao gồm hai phiến đoạn như nhau, cái này tiếp theo cái kia.

Theo George, cả hai bản Babylon cổ và Babylon chuẩn là thế này: Shamhat quyến rũ Enkidu, họ làm tình một tuần, và Shamhat mời Enkidu đến Uruk. Sau đó cả hai nói chuyện về Gilgamesh và những giấc mơ tiên tri của ông ta. Rồi họ lại làm tình một tuần nữa, và Shamhat lại mời Enkidu đến Uruk.

Đột nhiên, cuộc maraton tình yêu của Shamhat và Enkidu tăng lên gấp đôi, một phát hiện mà tờThe Timesđã công bố với cái tít rất gợi: “Một truyện làm tình cổ xưa nay nhân đôi thành bản hùng ca”. Nhưng thực tế, phát hiện này có ý nghĩa sâu sắc hơn.

Giờ đây có thể hiểu sự khác biệt giữa các tình tiết không phải là sự thay đổi khi biên tập, mà là những biến chuyển tâm lý mà Enkidu đã trải qua khi anh ta trở thành kèo nhà cái hôm nay. Hai tình tiết đó thể hiện hai giai đoạn của cùng một vòng cung tự sự, giúp chúng ta hiểu được việc trở thành con kèo nhà cái hôm nay trong thế giới cổ xưa nghĩa là thế nào.

Khi Shamhat lần đầu mời Enkidu đến Uruk, nàng mô tả Gilgamesh như một anh hùng có sức mạnh vô song, ví ông ta với con bò rừng. Enkidu đáp lại là anh sẽ đến Uruk nhưng không phải để làm bạn với Gilgamesh: anh sẽ thách đấu ông ta và lật đổ quyền lực của ông ta. Shamhat hoảng sợ, giục Enkidu quên toan tính ấy đi, và thay vào đó nàng mô tả những thú vui của thành thị: âm nhạc, tiệc tùng và gái đẹp.

Sau khi làm tình thêm một tuần nữa, Shamhat lại mời Enkidu đến Uruk, nhưng chuyển trọng tâm sang chuyện khác. Lần này nàng không nói đến sức mạnh bò rừng của nhà vua nữa, mà nói về cuộc sống thường ngày ở Uruk: “Ở đó đàn ông làm những công việc khéo léo, anh là một đàn ông thực thụ, đến đó anh cũng sẽ kiếm được một chỗ cho mình.” Shamhat bảo Enkidu rằng anh phải tự mình hòa nhập vào xã hội và tìm lấy chỗ của mình trong một nhà máy xã hội rộng lớn hơn. Enkidu đồng ý: “lời khuyên nhủ của kèo nhà cái hôm nay phụ nữ đã lay động trái tim chàng”.

Rõ ràng Enkidu đã thay đổi giữa hai phiến đoạn. Tuần làm tình đầu có thể đã mở mang đầu óc cho chàng để trò chuyện với Shamhat, nhưng chàng vẫn nghĩ theo kiểu động vật: chàng thấy Gilgamesh là một con đực mạnh cần phải đối chọi. Sau tuần làm tình thứ hai, chàng nhanh chóng chấp nhận cách nhìn xã hội theo kiểu khác. Đời sống xã hội không chỉ là sự đua tranh sức mạnh và quyền lực, mà còn là những bổn phẩn và trách nhiệm chung của cộng đồng.

Đặt trong sự phát triển tiệm tiến này thì phản ứng đầu tiên của Enkidu trở nên hấp dẫn hơn, nó như là bước trung gian trên con đường đi đến loài kèo nhà cái hôm nay.

Nói ngắn gọn, cái chúng ta nhìn thấy ở đây là nhà thơ Babylon đang nhìn xã hội thông qua cặp mắt còn hoang dã của Enkidu. Đó chưa phải là cái nhìn đầy đủ của con kèo nhà cái hôm nay vào đời sống thành thị, nó được nhìn như là nơi của quyền lực và kiêu hãnh hơn là của kỹ năng và sự hợp tác.

Điều này nói gì với chúng ta? Chúng ta học được hai điều chính.

Thứ nhất, đối với kèo nhà cái hôm nay Babylon, loài kèo nhà cái hôm nay được xác định thông qua xã hội. Trở thành con kèo nhà cái hôm nay – đó là việc xã hội. Mà không phải là xã hội nào cũng được: đó phải là một đời sống xã hội làm cho anh thành một “con kèo nhà cái hôm nay thực thụ”. Văn hóa Babylon thực chất là một nền văn hóa thành thị. Những thành thị như Uruk, Babylon hay Ur là những tòa nhà xây dựng của văn minh, và thế giới bên ngoài các bức tường thành thị bị coi là vùng đất hoang bán khai, nguy hiểm.

Thứ hai, chúng ta học được rằng loài kèo nhà cái hôm nay là một cái thang trượt. Sau tuần đầu làm tình, Enkidu chưa trở thành kèo nhà cái hôm nay đầy đủ. Đó mới chỉ là giai đoạn trung gian, nơi chàng nói như kèo nhà cái hôm nay nhưng nghĩ như thú. Ngay cả sau tuần thứ hai chàng vẫn phải học cách ăn bánh mì, uống bia và mặc quần áo.

Tóm lại, trở thành con kèo nhà cái hôm nay là một quá trình theo từng bước một, chứ không phải là kiểu “hoặc là/hoặc là” hay nhị phân.

Khi lần thứ hai mời Enkidu đến Uruk, Shamhat nói: “Enkidu, tôi thấy anh như một vị thần, sao anh lại sống hoang dã với muông thú?”. Các vị thần ở đây được mô tả như là đối lập với thú vật, họ là toàn tri và bất tử, kèo nhà cái hôm nay khi thú vật là lãng quên và buộc phải chết.

Trở thành con kèo nhà cái hôm nay là đặt mình ở khoảng giữa: không toàn tri nhưng có khả năng lao động khéo léo; không bất tử nhưng biết được sự hữu hạn của mình.

Nói tóm lại, mảnh vỡ vừa được tìm thấy đã hé lộ cái nhìn về loài kèo nhà cái hôm nay như một quá trình trưởng thành mở ra giữa thú vật và thần thánh. kèo nhà cái hôm nay ta không đơn giản sinh ra đã là kèo nhà cái hôm nay: trở thành con kèo nhà cái hôm nay, đối với kèo nhà cái hôm nay Babylon cổ xưa, đó là tìm kiếm một chỗ cho chính mình trong một môi trường rộng lớn hơn do xã hội, thần thánh và thế giới loài vật xác định.

Sophus Helle

(Nghiên cứu sinh tiến sĩ về văn học Babylon tại Đại học Aarhus, Đan Mạch)

Ngân Xuyêndịch từ tiếng Anh - nguồn: aeon.co/ideas