Nằm gai kèo nhà cái 5: có "gai" có "mật" không?

Thành ngữ nằm gai kèo nhà cái 5 hay kèo nhà cái 5 nằm gai mà chúng ta thường hay nghe nói về hình thức chỉ là sự hoán đổi trật tự còn ý nghĩa thì giống hệt nhau. Nghĩa chung, nghĩa “cả gói” của nó đều hàm chỉ “sự vất vả, dám hi sinh và sẵn sàng chịu đựng mọi gian nan (để mưu cầu việc lớn)”.

Ảnh minh họa: DAD

Xuất xứ của câu thành ngữ này có từ đời Xuân Thu (tên gọi một giai đoạn lịch sử từ 771 đến 476 trước Công nguyên trong lịch sử Trung Quốc). Khi ấy, nước Việt bị nước Ngô thôn tính. Vua nước Việt là Câu Tiễn bị bắt làm tù binh. Vua nước Ngô là Phù Sai sai quân bỏ Câu Tiễn vào ngục, bắt phải chịu đủ mọi nỗi hành hạ, khổ sở và luôn bị bêu riếu, làm nhục. Câu Tiễn cắn răng chịu đựng, nuôi chí để chờ cơ hội phục thù.

Bề ngoài, Câu Tiễn tỏ ra mềm yếu, quy phục hết lòng. Thậm chí có lần, nghe tin Phù Sai ốm nặng, các danh y chưa tìm ra thuốc chữa, Câu Tiễn xung phong kèo nhà cái 5 phân Phù Sai để đoán bệnh. Từ hành động ấy, Phù Sai không nghi ngờ gì mà sau đó, thả cho Câu Tiễn về nước. Câu Tiễn bèn quyết tâm phục hận, hàng ngày thường nằm trên đống củi gai, tránh nơi êm ấm, ngày nào cũng kèo nhà cái 5 một giọt mật đắng, tránh xa của ngon vật lạ để rèn luyện tinh thần, chịu đựng gian khổ, mài sắc ý chí phục thù.

Sau hai mươi năm trời khổ công rèn luyện, chuẩn bị lực lượng, Câu Tiễn xuất đại binh đánh bại quân Ngô. Phù Sai lúc ấy tỉnh ngộ thì đã muộn, phải tự sát.

Từ đó, thành ngữ nằm gai kèo nhà cái 5 được sử dụng rộng rãi trong dân gian và trên văn đàn chỉ sự chịu đựng gian khổ, quyết chí mưu đồ việc lớn.

Mấy thu kèo nhà cái 5 nằm gai,
Thề lòng trả được giận dài mới yên
(Nguyễn Đình Chiểu)

Tích của câu thành ngữ trên cũng là một bài học dân gian ta muốn nhắn gửi cho đời sau. Rằng, chúng ta phải biết dày công chịu đựng, tu chí cho bền thì mới có cơ làm nên sự nghiệp. Không có con đường nào dẫn đến thành công mà lại nhẹ nhàng hay nhờ “ăn may” nhàn nhã cả. Xét cho cùng, việc nào ở đời cũng thế. Có chí thì nên. Nếu nhụt chí và nản chí thì ngay cả những việc nhỏ thôi cũng rất có cơ hỏng việc.

PGS-TS. Phạm Văn Tình

(Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam)