Nhà kèo nhà cái 888 cần làm chủ đầu tư dự án Đường sắt tốc độ cao trên trục Bắc - Nam

Cách nay 15 năm, ông từng phát biểu dự án đường sắt kèo nhà cái 888 tốc không khả thi về mặt kinh tế xã hội. Còn hiện tại, liệu đã là thời điểm chín muồi để triển khai ĐSTĐC Bắc - Nam?

Ông Nguyễn Xuân Thành. Ảnh: CTV

Với những thông số đầu vào thận trọng, theo tính toán của tôi, dự án ĐSTĐC trên trục Bắc - Nam chiều dài 1.541 km khả thi về mặt kinh tế - xã hội. Lợi ích kinh tế đến từ 4 yếu tố. Một là tiết kiệm giá trị thời gian. Dọc tuyến có 23 ga hành khách, kết nối với 20 trung tâm kinh tế - đô thị quốc gia.

Với tốc độ thiết kế 350 km/giờ, tốc độ vận hành 300 km/giờ, thời gian di chuyển bằng đường sắt từ Hà Nội đến TP.HCM còn 5,3 - 5,5 giờ, có thể cạnh tranh với đường hàng không (hiện nay khoảng 2 giờ chưa kể thời gian làm thủ tục và di chuyển). Trong giai đoạn đầu, dự báo lượng hành khách lớn nhất vẫn đến từ hai tuyến Hà Nội - Vinh và TP.HCM - Nha Trang.

Thứ hai là tiết kiệm chi phí vận hành, tương đương với đường hàng không nhưng thấp hơn đáng kể so với đường bộ kèo nhà cái 888 tốc nhờ tiết kiệm chi phí năng lượng, trang thiết bị, bảo trì. Thứ ba là giảm tai nạn giao thông. ĐSTĐC thiết kế xuyên suốt, không bị giao cắt như đường sắt truyền thống, giảm tai nạn giao thông đường bộ. Thứ tư là giảm đáng kể lượng phát thải ra môi trường.

Bốn lợi ích vừa nêu mang lại tổng lợi ích kinh tế lớn hơn tổng mức đầu tư ban đầu là 67,3 tỷ USD với điều kiện là không bị đội vốn và thời gian xây kèo nhà cái 888ng không quá 10 năm. Tính toán từ mô hình cơ sở, dự án ĐSTĐC có suất sinh lợi kinh tế là 11% - 12%/năm so với chi phí vốn kinh tế 8%/năm. Nhưng phân tích rủi ro cho thấy chỉ cần dự án bị đội vốn 25% hay thời gian xây kèo nhà cái 888ng vượt 15 năm thì hiệu quả kinh tế - xã hội là âm.

Nhìn lại năm 2010, là thời điểm chủ trương đầu tư đường sắt kèo nhà cái 888 tốc Bắc Nam không được Quốc hội thông qua. Quyết định này có cơ sở vì dự án lúc đó không khả thi về mặt kinh tế - xã hội khi thu nhập bình quân đầu người của chúng ta chưa kèo nhà cái 888, dẫn đến lợi ích từ tiết kiệm chi phí thời gian từ đường sắt kèo nhà cái 888 tốc không đủ lớn so với chi phí đầu tư, vận hành và dự kiến thời gian đầu tư cũng rất dài.

Nhìn vào nhiều dự án đầu tư công bị đội vốn và trễ tiến độ khi được đầu tư vào thời điểm đó thì dự án đường sắt cao tốc Bắc Nam nếu được triển khai cũng rơi vào tình trạng đó, thậm chí còn trầm trọng hơn vì quy mô và mức độ phức tạp. Hơn thế nữa, đó cũng là thời điểm Việt Nam phải chịu mất cân đối lớn về vĩ mô như lạm phát cao, đồng Việt Nam liên tục bị mất giá, thâm hụt ngân sách nhà kèo nhà cái 888 lớn và tỷ lệ nợ công cao. Nếu Quốc hội chấp thuận chủ trương đầu tư vào năm 2010, nhưng triển khai đầu tư thất bại thì hệ lụy sẽ vô cùng lớn đối với nền kinh tế quốc gia.

Vậy nhìn từ khía cạnh tài chính thì sao, thưa ông?

Ở kịch bản lạc quan nhất, dự án vẫn không khả thi về tài chính. Doanh thu từ vận tải hành khách và dịch vụ liên quan trực tiếp chỉ bù đắp được chi phí vận hành, bảo trì và đầu tư phương tiện thiết bị như đầu máy toa xe, nhưng không hoàn được vốn đầu tư cố định ban đầu với hai hạng mục lớn nhất gồm chi phí giải phóng mặt bằng (5,9 tỷ USD) và chi phí xây kèo nhà cái 888ng (33 tỷ USD), chưa kể các chi phí lớn khác như lãi vay trong thời gian xây kèo nhà cái 888ng và dự phòng phí. Còn với kịch bản xấu nhất, nguồn thu thậm chí còn không đủ trang trải chi phí vận hành, tức là Nhà nước còn có thể phải trợ giá vận hành như các phương thức vận tải công cộng đô thị hiện nay.

Dù không khả thi về tài chính nhưng đến nay đã có hai tập đoàn tư nhân cùng đề xuất tham gia làm chủ đầu tư dự án…

Một số phương án mà những nhà đầu tư đề xuất đều cam kết hoàn vốn gốc có điều kiện. Lợi ích ngầm định ở đây là nếu Nhà kèo nhà cái 888 làm thì có khi vốn gốc cũng không hoàn trả được. Nhưng Nhà kèo nhà cái 888 vẫn là người phải huy động vốn rồi cho vay lại hay Nhà kèo nhà cái 888 phải dùng bảo lãnh quốc gia để nhà đầu tư tư nhân vay vốn với dư nợ bằng 80% tổng mức đầu tư. Lãi vay sẽ do Nhà kèo nhà cái 888 trả từ nguồn ngân sách. Hấp dẫn tài chính lớn nhất cho nhà đầu tư tư nhân là được giao quyền sử dụng đất để phát triển những khu đô thị mới ở vùng phụ cận các nhà ga.

Theo quy hoạch, mạng lưới nhà ga bố trí ở những khu vực xa trung tâm nên tiết kiệm đáng kể chi phí giải phóng mặt bằng. Nhưng người dân ở những khu dân cư hiện hữu sẽ tốn thời gian di chuyển đến ga nếu không phát triển được những khu đô thị mới theo chủ trương TOD (mô hình phát triển đô thị theo định hướng phát triển giao thông công cộng).

Nhà đầu tư tư nhân có thể kỳ vọng Nhà kèo nhà cái 888 chấp thuận phương án khai thác quỹ đất lớn để phát triển các khu đô thị nhà ga đường sắt cao tốc. Với 23 nhà ga và diện tích đất dao động từ 50 ha đến 300 ha/ga, nếu nhà đầu tư là các doanh nghiệp bất động sản có thể tạo ra giá trị từ nửa tỷ USD đến 3 tỷ USD mỗi nhà ga thì lợi ích tài chính từ bất động sản có thể đủ để bù đắp hoàn toàn chi phí đầu tư ban đầu.

Mô hình đường sắt tốc độ kèo nhà cái 888...

Một lợi ích tài chính tiềm năng nữa đến từ khả năng tiết kiệm chi phí đầu tư. Kinh nghiệm cho thấy những công trình đầu tư công thành công nhất trong xây kèo nhà cái 888ng thì cũng sử dụng hết dự toán chi phí đầu tư, kể cả chi phí dự phòng. Năng lực quản lý dự án của tư nhân tốt hơn nên có thể rút ngắn thời gian xây kèo nhà cái 888ng và tiết kiệm được đáng kể chi phí đầu tư. Trong dự toán của nghiên cứu tiền khả thi, dự án có chi phí dự phòng lên tới 11,8 tỷ USD trong 67,3 tỷ USD tổng mức đầu tư. Nếu tiết kiệm được khoản này thì chủ đầu tư tư nhân có thể có thêm một nguồn vốn rất lớn sử dụng vào những mục đích khác. Tiết kiệm dự phòng phí sẽ đạt được nếu giám sát tốt nhà thầu để không bị tăng khối lượng và đẩy nhanh tiến độ để giảm dự phòng trượt giá.

Theo các đề xuất được công khai, Nhà kèo nhà cái 888 sẽ dùng vốn ngân sách 5,9 tỷ USD để giải phóng mặt bằng và huy động rồi cho vay lại hoặc bảo lãnh khoản vay 49 tỷ USD. Nhà đầu tư cam kết tự huy động 20% tổng mức đầu tư của dự án, tương đương 12 tỷ USD. Có thể thấy  khoản này vừa bằng chi phí dự phòng. Nếu tiết kiệm được toàn bộ chi phí dự phòng nhưng vẫn được Nhà kèo nhà cái 888 cho phép quyết toán theo đúng tổng mức đầu tư thì nhà đầu tư tư nhân không phải huy động vốn.

Những bài học thành công về phát triển ĐSTĐC ở Nhật Bản, Đài Loan cho thấy vai trò cầm trịch của nhà kèo nhà cái 888. Nhìn từ khía cạnh lợi ích quốc gia, theo ông, mô hình nào là phù hợp?

Các quốc gia và vùng lãnh thổ này đều không đầu tư đường sắt tốc độ cao theo phương thức 100% tư nhân. Họ hoặc làm đầu tư công 100% hoặc làm theo cơ chế đối tác công tư (PPP). Lý do căn bản là nói 100% tư nhân thực ra là không đúng với thực tế vì đằng sau đó Nhà kèo nhà cái 888 vẫn là chủ thể chịu rủi ro chính. Thành công theo phương thức PPP đòi hỏi  Nhà kèo nhà cái 888 vẫn cầm trịch và tư nhân tham gia trên cơ sở phân bổ rủi ro một cách hiệu quả và minh bạch theo hướng có cạnh tranh, theo cơ chế thị trường và hỗ trợ bởi khung pháp lý vững mạnh.

Nhìn lại Việt Nam trong thời gian qua, ngay cả những dự án phát triển cơ sở hạ tầng có quy mô không lớn như đường bộ kèo nhà cái 888 tốc thì cơ chế tư nhân làm 100% hay PPP đều rất ít thành công với kết quả đa số dự án tạo gánh nặng nợ cho hệ thống tài chính mà tới giờ vẫn không hoàn vốn. Sau khi một loạt dự án đường bộ kèo nhà cái 888 tốc được chuyển sang 100% đầu tư công thì việc triển khai lại có hiệu quả khi được bố trí đủ vốn, lựa chọn nhà thầu đủ năng lực và có áp lực thực thi từ trên xuống.

Vậy, từ kinh nghiệm quốc tế lẫn thực tiễn làm dự án cơ sở hạ tầng trong kèo nhà cái 888 thì Nhà kèo nhà cái 888 vẫn phải đứng ra đảm nhận vai trò chủ đầu tư. Dự án ĐSTĐC trên trục Bắc - Nam có ý nghĩa quan trọng về an ninh quốc phòng. Hồ sơ mời thầu cần phải đưa thêm những điều kiện ràng buộc nhằm bảo đảm an ninh quốc gia, chứ không chỉ căn cứ vào những tiêu chí kỹ thuật, tài chính. Như đã nói, xét về nguồn vốn, dự án ĐSTĐC trên trục Bắc - Nam ai làm thì Nhà kèo nhà cái 888 vẫn là người đứng ra huy động vốn. Việc Nhà kèo nhà cái 888 giữ vai trò chủ đầu tư còn nhằm loại bỏ rủi ro nhà đầu tư tư nhân vỡ nợ hoặc sử dụng vốn sai mục đích.

Quan ngại nhất đối với dự án này là liệu một ban quản lý dự án với vai trò đại diện chủ đầu tư có đủ năng lực để bảo đảm xây kèo nhà cái 888ng dự án đúng tiến độ, không bị đội vốn, có chất lượng và sang giai đoạn vận hành thì dòng tiền từ các nguồn doanh thu có đủ để trang trải chi phí vận hành, bảo trì và hoàn vốn một phần cho chi phí đầu tư. Sự tham gia của khu vực tư nhân trong cả quá trình đầu tư lẫn vận hành đều có tiềm năng chia sẻ rủi ro và gia tăng hiệu quả dự án, nếu việc lựa chọn công ty tư nhân được thực hiện trên nền tảng cạnh tranh theo cơ chế thị trường, chứ không phải cơ chế xin - cho.

Phát triển kinh tế tư nhân phải gắn liền với định hướng thị trường, kiên quyết loại bỏ cơ chế xin - cho, kiên định bóc tách từng hạng mục của dự án để đấu thầu cạnh tranh. Nhà đầu tư trong nước vẫn có thể tham gia ở mọi công đoạn của dự án với tư cách nhà thầu, từ hoạt động quản lý đầu tư xây kèo nhà cái 888ng, quá trình xây kèo nhà cái 888ng, vận hành khai thác, phát triển bất động sản nhưng không phải là chủ đầu tư dự án quan trọng này.

Theo mô hình truyền thống, Nhà nước sẽ lập ra ban quản lý dự án (PMU) ở cấp trung ương trực thuộc Bộ Xây kèo nhà cái 888ng, thực hiện nhiệm vụ chuẩn bị đầu tư, tổ chức đấu thầu, lựa chọn nhà thầu, quản lý đầu tư xây kèo nhà cái 888ng và chuyển giao dự án sau khi hoàn công. Nhưng nếu ban quản lý dự án không đủ năng lực, siêu dự án ĐSTĐC có thể thất bại ngay từ vạch xuất phát. Chúng ta đã có nhiều bài học kinh nghiệm đắt giá về sự yếu kém của PMU, cụ thể là những dự án đường sắt đô thị trong thời gian qua.

Trong khi đó, năng lực tốt nhất của tư nhân hiện nay là quản lý dự án, giám sát tốt nhà thầu, bảo đảm tiến độ, không để vượt dự toán. Nếu có sự đột phá về thể chế, Nhà nước vẫn làm chủ đầu tư, nhưng có thể lựa chọn trên cơ sở đấu thầu cạnh tranh một công ty tư nhân đứng ra đảm nhận vai trò của ban quản lý dự án. Các ban quản lý dự án của Bộ Xây kèo nhà cái 888ng cũng có thể tham gia đấu thầu cùng với các công ty tư nhân. Ngoài phí quản lý dự án, ban quản lý còn có thể được thưởng với mức tối đa bằng dự phòng phí. Nếu cơ chế khuyến khích này vẫn không đủ hấp dẫn và công ty tư nhân vẫn yêu cầu được giao đất làm bất động sản thì đó là tín hiệu cho Nhà nước thấy tư nhân không thực sự muốn làm ĐSTĐC và khi đó khẳng định việc vẫn phải làm theo mô hình đầu tư công.

Sang giai đoạn vận hành, kinh doanh, Nhà nước cần đứng ra ban hành cơ chế điều tiết giá vé, tiêu chuẩn chất lượng rồi tổ chức đấu thầu khai thác để lựa chọn không chỉ một mà có thể một số doanh nghiệp nhà nước và tư nhân khai thác vận hành các tuyến tàu trên hạ tầng đường sắt đã được đầu tư, hướng đến mục tiêu doanh thu từ vận tải hành khách đủ trang trải chi phí hoạt động, bảo trì và mua sắm mới phương tiện. Đấu thầu lựa chọn doanh nghiệp vận hành nên thực hiện ngay trong thời gian xây kèo nhà cái 888ng.

... và hình ảnh thực tế đường sắt hiện nay khi đi dọc biển miền Trung. Ảnh có tính minh họa

Chính phủ sẽ huy động vốn như thế nào để tài trợ cho dự án, thưa ông?

Nợ công trên GDP của Việt Nam hiện nay là 43% (cách xa mức trần 60% và mức cảnh báo 55%). Tỷ lệ này khá thấp trong nhóm những quốc gia có mức thu nhập trung bình cao. Những năm gần đây thu ngân sách đều vượt dự toán trong khi chi ngân sách lại không nhiều. Dư địa tài khóa rộng rãi tạo điều kiện thuận lợi cho Chính phủ phát hành chứng chỉ nợ dài hạn, không lệ thuộc vào vốn hỗ trợ phát triển chính thức (ODA). Tài trợ từ ODA thường đi kèm những điều kiện ràng buộc. Kinh nghiệm cho thấy nguồn này thường không hiệu quả. Tại thị trường trong kèo nhà cái 888, Chính phủ phát hành trái phiếu huy động tiền đồng, chi trả cho những nhà thầu trong kèo nhà cái 888. Những cấu phần buộc phải nhập khẩu, Chính phủ bảo lãnh phát hành trái phiếu ngoại tệ ở cả thị trường quốc tế và trong kèo nhà cái 888 nhằm huy động ngoại tệ nhàn rỗi trong dân.

Những nhà đầu tư tư nhân kỳ vọng vào quỹ đất gần các nhà ga. Làm chủ đầu tư, nhà kèo nhà cái 888 hoàn toàn có thể khai thác nguồn lực này để rót vào dự án?

Nghị quyết 172 Quốc hội thông qua chủ trương đầu tư ĐSTĐC trên trục Bắc - Nam đã tạo hành lang pháp lý để phát triển quỹ đất theo hướng TOD. Theo đó những địa phương có nhà ga được trao quyền tự bố trí vốn để lập quy hoạch, giải phóng mặt bằng rồi tổ chức đấu giá quỹ đất sạch. Đối với nguồn thu từ đất TOD, địa phương được giữ một nửa, còn lại nộp ngân sách trung ương để hoàn vốn đầu tư ban đầu và trả nợ cho dự án. Nếu muốn phát triển dự án bất động sản gần nhà ga, các nhà đầu tư tư nhân có thể hợp tác với địa phương lập quy hoạch phù hợp, tham gia đấu giá cạnh tranh quỹ đất sạch hoặc đấu thầu dự án. Một lần nữa, cơ chế thị trường cần được áp dụng mặc dù cách làm này có thể không nhanh. Nhưng nếu vì muốn nhanh mà lại dùng cơ chế xin cho thì lợi ích và rủi ro sẽ khó được chia sẻ hợp lý, mà thay vào đó sẽ là sự chi phối của lợi ích nhóm.

Thượng Tùngthực hiện