“Nhìn kèo nhà cái hôm nay…”: Biết người mà lại biết ta

“Nhìn kèo nhà cái hôm nay, nhìn vai cho gánh” là một câu tục ngữ 8 âm tiết, được chia thành 2 vế. Đọc lên, ta thấy mỗi vế tục ngữ thể hiện một phán đoán, có thể khái quát thành cấu trúc “nhìn A cho B”.

“Nhìn” và “kèo nhà cái hôm nay” là hai động từ quen thuộc của tiếng Việt. Trong Từ điển tiếng Việt (Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020) động từ “nhìn” có tới 4 nghĩa:

nhìn đg. 1. đưa mắt về một hướng nào đó để thấy (Ví dụ: ngửa mặt nhìn trời; xa quá nhìn không rõ; Vội sang vườn Thuý dò la/ Nhìn phong cảnh cũ nay đà khác xưa - Truyện Kiều). 2. để mắt tới, quan tâm, để ý tới (Ví dụ: mải chơi, không nhìn đến sách vở; nhà cửa bỏ mặc, không ai thèm nhìn đến…). 3. xem xét để thấy và biết được (Ví dụ: nhìn rõ trắng đen; nhìn ra sai lầm của mình; nhìn vấn đề một cách khách quan; nhìn thẳng vào sự thật). 4. [công trình xây dựng hay vật được bố trí, sắp xếp] có mặt chính quay về phía hoặc hướng nào đó (Ví dụ: khách sạn nhìn ra biển; ngôi nhà nhìn về hướng đông).

Nghĩa được sử dụng trong câu tục ngữ trên là nghĩa 3 (xem xét để thấy và biết được (điều gì đó)… Đó chính là quá trình “quan sát và nhận diện đối tượng”. “Nhìn” ở đây là “nhận ra một vấn đề”: nhìn cây nhận ra núi, nhìn sông tìm ra nguồn, nhìn mặt mà bắt hình dong…

Ảnh minh họa

Còn từ “kèo nhà cái hôm nay” trong tiếng Việt có quá nhiều nghĩa (7 nghĩa động từ, 5 nghĩa kết từ và 3 nghĩa trợ từ). “kèo nhà cái hôm nay” trong tục ngữ này là động từ, với nghĩa “làm kèo nhà cái hôm nay người khác có được, nhận được cái gì hoặc điều kiện để làm việc gì” (kèo nhà cái hôm nay thời gian để chuẩn bị; kèo nhà cái hôm nay đi nghỉ mát; kèo nhà cái hôm nay học tiếp; kèo nhà cái hôm nay lấy chồng xứ Bắc…).

Nguyễn Đức Dương (trong Từ điển Tục ngữ Việt, NXB Tổng hợp TP.HCM, 2010) giải nghĩa câu này là “Nhìn miệng (xem có đói không) rồi hãy kèo nhà cái hôm nay ăn (kẻo phí mất cơm); nhìn vai (xem có gánh được không) rồi hãy kèo nhà cái hôm nay gánh (để khỏi làm rơi vãi các thứ được giao kèo nhà cái hôm nay gánh)”.

Thực ra, chuyện “kèo nhà cái hôm nay nhai” không hẳn là “nhìn miệng xem có đói không rồi mới kèo nhà cái hôm nay ăn (khỏi phí cơm)”. Bởi kinh nghiệm, với nhiều trẻ em còn bé, đang trong quá trình hoàn thiện cơ thể, không phải lúc nào cũng có thể tiếp nhận thức ăn bình thường. Trẻ sơ sinh hay còn quá bé, cơ quan tiêu hóa chưa hoàn thiện thì chưa thể ăn được cơm bình thường. Chúng phải trải qua các quá trình tiếp nhận thức ăn khác nhau.

Đầu tiên chỉ là bú sữa mẹ. Sau đó là ăn bột (hoặc thức ăn lỏng). Đó là ăn dặm (ăn thêm thức ăn đặc), ăn cháo (cháo nghiền hoặc cháo bình thường). Cuối cùng mới ăn cơm hột (kèo nhà cái hôm nay trẻ cứng cáp), v.v. Nếu cứ bạ thực ăn nào (dù ngon mấy, bổ mấy) cũng tùy tiện kèo nhà cái hôm nay trẻ ăn thì không những trẻ không hấp thụ được mà có khi còn nguy hiểm.

“Nhìn miệng” cũng có thể là một cách đánh giá ai đó “để cho ăn hoặc cho ăn tiếp”. Có những người không thích hoặc không thể ăn được vật cứng (xương xẩu, hạt vỏ cứng), vị quá cay vì răng kém, hoặc người đó kiêng kị, dị ứng thì phải liệu để mời món khác. “Nhìn kèo nhà cái hôm nay” là vì nhiều lẽ.

Thế còn “nhìn vai kèo nhà cái hôm nay gánh”? Gánh mà một công việc liên quan tới vận chuyển. Đó là “mang chuyển [thường là vật nặng] bằng cách mắc vào hai đầu một cái đòn đặt trên vai”: gánh lúa, gánh phân, gánh đất, gánh hàng ra chợ… Vai chính bộ phận cơ thể chịu sức nặng của vật gánh (thông qua đòn gánh). Trẻ em, người yếu sức không thể đảm đương việc gánh. Ngay cả người trưởng thành, người khỏe cũng không phải lúc nào cũng gánh được (nếu họ không đủ sức vóc hoặc chưa được rèn luyện để có một kĩ năng đảm đương công việc này).

Đường xa gánh nặng khó qua. Đánh giá đúng khả năng của ai đó để trao kèo nhà cái hôm nay họ thực hiện công việc “gánh” chính là một việc cần thiết, nếu không sẽ đưa người thực hiện vào thế khó (không gánh được hoặc gánh không nổi). “Nhìn vai kèo nhà cái hôm nay gánh” chính là với ý này.

Tựu trung, câu tục ngữ trên có chung một thông điệp: “Cần phải biết quan sát, đánh giá đúng đối tượng trước khi giao kèo nhà cái hôm nay họ một công việc phù hợp”. Đó chính là kinh nghiệm, tài phán đoán, cách xử lý trong việc giải quyết mọi vấn đề trong cuộc sống. Xa hơn, đó cũng là bài học về nghệ thuật dùng người của ông cha ta mà bây giờ bài học này vẫn còn nguyên giá trị.

Biết kèo nhà cái hôm nay mà lại biết ta

Nhìn xa trông rộng sẽ ra vấn đề.

PGS-TS. Phạm Văn Tình

(Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam)