Thành xưa còn kèo nhà cái 888 chút này...

Một ngày giữa tháng 5, tôi xách xe máy đi tìm câu trả lời. Từ TP.HCM theo quốc lộ 1K về hướng Đồng Nai, qua cầu Hóa An quẹo phải theo đường Cách Mạng Tháng Tám vô nội ô TP. Biên Hòa, tới ngã tư Phan Chu Trinh, quẹo trái một chút là tới.

Dấu vết trăm năm

Có hai điều đầu tiên để người lạ như tôi biết nơi đây là kèo nhà cái 888 cổ. Một là tấm biển có chữ màu vàng đồng ghi “Di tích lịch sử kèo nhà cái 888 Biên Hòa” nằm kế cổng vô Ban quản lý di tích - danh thắng (BQL DT-DT) tỉnh Đồng Nai. Hai là cái cổng cách đó vài bước có hình dáng giống như cổng kèo nhà cái 888, trên có chữ “kèo nhà cái 888 cổ” viết theo kiểu thư pháp.

Mô hình cổng kèo nhà cái 888 đang được lấy ý kiến rộng rãi trong nhân dân. ẢnhD.T.H

Trước cổng vô Ban quản lý có treo tấm bảng “phối cảnh tổng thể Thành Biên Hòa” đang được trùng tu, tôn tạo. Thì ra, thành sẽ có bờ tường chạy dài bốn hướng ráp kèo nhà cái 888 thành hình vuông. Ngó qua góc trái nổi bật ngôi biệt thự hai tầng, lợp ngói đỏ, tường màu vàng đứng sừng sững. Có vẻ nó vừa được trùng tu nên trông rất mới. Như vậy, có thể hình dung cổng thành sẽ hướng ra đường Phan Chu Trinh hiện giờ, tường thành cũng sẽ chạy dài theo con đường này. Vậy ba mặt thành còn kèo nhà cái 888 sẽ nằm ở đâu?

Tôi dong xe chạy một vòng theo phối cảnh. Tường kèo nhà cái 888 bên trái cổng (từ ngoài nhìn vô) sẽ nằm cặp theo phía sau khu nhà dân, hướng ra đường Phan Đình Phùng; tường kèo nhà cái 888 phía sau lưng cổng chính là một con hẻm của khu phố 1-2 (phường Quang Vinh). Con hẻm này đang có một dãy nhà dân bao bọc sát tường kèo nhà cái 888. Tường kèo nhà cái 888 bên phải cổng rất may là giáp một khu đất trống nên hy vọng sẽ được “lộ thiên” cho bà con chiêm ngưỡng. Tuy nhiên, điều gây xốn mắt nhất là phía trái mặt tiền cổng chính còn nhiều cửa hàng buôn bán, vừa lấn chiếm lề đường, vừa che khuất tường kèo nhà cái 888. Nói chung, bên ngoài kèo nhà cái 888 cổ hiện nay, nhà dân bao bọc hơn phân nửa.

Bên trong thành, nổi bật nhất là ngôi biệt thự hai tầng như đã nói. Riêng vách tường tầng trệt xây toàn bằng đá ong. Có lẽ vì vậy mà nó bền chắc tới giờ. Anh Nguyễn Trí Nghị, Trưởng phòng Bảo quản-truyền thông (BQL DT-DT), cho biết nó dùng làm nhà ở và làm việc cho các sĩ quan Pháp lúc bấy giờ. Năm 1861, người Pháp đánh chiếm thành từ tay nhà Nguyễn rồi dùng làm nơi đóng quân. Ngoài ngôi biệt thự này, họ còn xây thêm một biệt thự nhỏ hơn ở phía đối diện, cũng để cho các quan Tây ở. Ngoài ra còn có một khu nhà làm trại lính nhưng giờ không còn. Tóm kèo nhà cái 888, thành bấy giờ dành cho quan quân người Pháp ở, nên còn gọi là Thành Xăng đa (Soldat - có nghĩa “Thành lính”). Riêng người dân lúc đó kèo nhà cái 888 thích kêu “Thành kèn” bởi vì lúc 5 giờ sáng mỗi ngày đều có tiếng kèn Tây báo thức vang inh ỏi từ trong thành.

Một góc tường kèo nhà cái 888 và ngôi biệt thự cổ đã xuống cấp.ẢnhTL

Anh Nghị dẫn tôi đi theo vòng thành bên trong khu vực rộng khoảng 1,1ha. Toàn bộ tường thành phía cổng chính hơn 111m gần như mất hết, chỉ còn kèo nhà cái 888 một đoạn 11m khá nguyên vẹn. Có thể thấy bên trong toàn bằng đá ong đỏ, tường cao hơn 3m và khá dày: 0,75m. Tường thành ba mặt còn kèo nhà cái 888 tuy cũng còn hình dạng nhưng đều xuống cấp trầm trọng. Có nơi bị mất đoạn ngắn, nơi chỉ còn nền móng. Đa số xây bằng đá ong, nhưng cũng có chỗ xen vô gạch thẻ, gạch ống lộn xộn.
Anh Nghị cho biết, đáng tiếc nhất là cái cổng kèo nhà cái 888 hầu như mất dạng, ngay cả hình ảnh mô phỏng cũng không còn nên khó có thể phục dựng đúng nguyên mẫu. Ngoài ra, hiện vật còn lưu giữ được là hai chiếc kèn đồng dùng để đánh thức mọi người.

Bảy nổi ba chìm

Cô Huỳnh Thị Nga, chuyên viên Phòng Nghiệp vụ (BQL DT-DT) cho biết: theo thư tịch cổ, Thành Biên Hòa được xây dựng từ thế kỷ XIV-XV, lúc đó gọi là Thành Cựu, được đắp bằng đất. Thành rộng hơn 18ha, phía trước chạy tới tận bờ sông Đồng Nai. Năm 1837, vua Minh Mạng cho xây kèo nhà cái 888 thành bằng đá ong đỏ, xung quanh có hào sâu 2,5m, rộng 16m. Bốn phía tường thành đều có cửa bằng đá, dưới hào còn có cầu bằng đá để ra ngoài. Ngay cổng chính có cả kỳ đài uy nghi. Lúc này thành có tên Thành Biên Hòa. Năm 1861, quan Khâm sai đại thần Nguyễn Bá Nghi được giao nhiệm vụ giữ thành, nhưng với sức mạnh cùng vũ khí hiện đại hơn, quân Pháp do chuẩn đô đốc Bonard chỉ huy đã chiếm lấy thành. Sau khi chiếm được thành, người Pháp “bóp” kèo nhà cái 888 còn có 1,1ha như bây giờ. Các hào sâu được lấp kèo nhà cái 888, thay vào đó là nhà thương, phố xá, bãi tập bắn... để phục vụ trại lính.

Ngôi biệt thự cổ xây dựng thời Pháp. ẢnhD.T.H

Năm 1946, mở đầu cuộc kháng chiến chống Pháp, Vệ quốc đoàn Biên Hòa do tướng Huỳnh Văn Nghệ chỉ huy đã mở đợt tấn công vào kèo nhà cái 888 gây cho địch nhiều tổn thất nặng nề. Thời chống Mỹ (1954-1975), kèo nhà cái 888 Biên Hòa được chính quyền Sài Gòn chia kèo nhà cái 888 hai khu vực. Khu biệt thự lớn là nơi làm việc của phòng nhì, bưu chính; tầng trệt được sử dụng để giam giữ, khảo tra chiến sĩ cách mạng. Khu biệt thự nhỏ dành cho Sở An ninh quân đội.

Sau giải phóng, năm 1977 Thành Biên Hòa được phòng Hậu cần Công an tỉnh Đồng Nai sử dụng đến năm 2009 thì giao cho BQL DT-DT. Đáng tiếc là năm 2001, khi triển khai dự án mở rộng lòng lề đường Phan Chu Trinh, tường thành hướng này bị đập bỏ. “Đã có lúc khuôn viên thành cổ bị quy hoạch chia cắt thành con đường đi ngang qua, hoặc đã từng nằm trong tầm ngắm của những nhà đầu tư xây khu cao ốc thương mại. Nhưng với tiếng nói mạnh mẽ của những người làm văn hóa, những gì còn sót kèo nhà cái 888 của thành cổ được bảo tồn tới ngày hôm nay” - cô Nga chia sẻ.

Mai này kèo nhà cái 888 cổ...

“Hiện giờ, tên chính thức được gọi là kèo nhà cái 888 cổ Biên Hòa rồi nghe!” - ông Lê Trí Dũng, Giám đốc BQL DT-DT tỉnh Đồng Nai hồ hởi cho biết - tại vì mới được “lên” cấp quốc gia (được công nhận di tích lịch sử cấp quốc gia năm 2014- NV) nên có tên mới luôn”. Chỉ tay ra hướng ngôi biệt thự lớn đang được trùng tu, ông Dũng cho biết, trước mắt tỉnh đã chi ngân sách 14 tỉ đồng khôi phục hiện trạng vốn đã xuống cấp nặng. Mái ngói mục nát được dỡ ra, làm kèo nhà cái 888 giàn rui, mè rồi lợp kèo nhà cái 888. Tường bị bong tróc, sàn nứt dột đều cho sửa chữa kèo nhà cái 888 hết. Tinh thần là giữ nguyên kiến trúc, từ hình dáng, đường nét cho tới vật liệu.
Ông Dũng cho biết, theo kế hoạch năm 2016 sẽ hoàn thành trùng tu ngôi biệt thự cổ. Năm 2017 tỉnh sẽ bố trí hết số kinh phí còn kèo nhà cái 888 26 tỉ đồng để trùng tu tiếp tường thành, lô cốt, khu biệt thự nhỏ... cùng hệ thống cây xanh, cấp thoát nước, điện chiếu sáng, nhà vệ sinh cùng các tiện ích khác phục vụ khách tham quan. Khi đưa vào hoạt động, thành cổ còn là nơi diễn ra các hoạt động văn hóa truyền thống như câu lạc bộ di sản, kiến trúc cổ, ẩm thực, ngành nghề...

Nay đã được trùng tu phần bên ngoài.ẢnhD.T.H

Về việc các nhà dân đang “bao bọc” quanh tường thành, ông Dũng cho biết UBND tỉnh đã chỉ đạo TP. Biên Hòa, phường Quang Vinh có kế hoạch giải tỏa trả kèo nhà cái 888 mặt bằng. Ngay cả trụ sở làm việc của BQL DT-DT và cơ sở 2 của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch hiện nay trong khu vực thành cổ cũng sẽ dời đi, trả kèo nhà cái 888 mặt bằng cho nguyên trạng thành cổ.

Dương Thế Hùng