soi kèo nhà cái hôm nayVì sao “Chồng đánh còn hơn gánh gồng”?

“Chồng đánh còn hơn soi kèo nhà cái hôm nay gồng” - Đây là câu tục ngữ có cấu trúc so sánh (một mô hình thành ngữ, tục ngữ phổ biến trong tiếng Việt).

Cấu trúc so sánh luôn có 2 vế: 1) cái so sánh và 2) cái được so sánh. Liên kết hai vế là từ so sánh. Trong câu tục ngữ trên thì “chồng đánh” là cái so sánh, “soi kèo nhà cái hôm nay gồng” là cái được so sánh, “còn hơn” là từ so sánh.

soi kèo nhà cái hôm nay là công việc rất nặng nhọc, đặt đòn soi kèo nhà cái hôm nay lên vai sao cho cân bằng hai vật soi kèo nhà cái hôm nay. Ảnh: TL

“Chồng đánh” thì chắc mọi người đã rõ. Đó là việc một cô gái nào đó (đã xây dựng gia đình) bị ông chồng sử dụng bạo lực. Ngày xưa (và bây giờ cũng còn) cảnh những ông chồng vũ phu “thượng cẳng chân, hạ cẳng tay” với người bạn trăm năm “đầu gối tay ấp” của mình vẫn hay diễn ra.

Không ít vụ xô xát gây hậu quả nghiêm trọng cho cả hai (vợ và chồng). Và cũng không hiếm những bà vợ bị đánh đau, thậm chí bị thương tích, di chứng lâu dài. Hơn nữa, họ còn bị tổn thương đến tinh thần và tình cảm vợ chồng, con cái nữa.

Ấy thế mà, cứ như lời thốt lên của cô gái nọ trong câu tục ngữ trên thì “thà bị chồng đánh còn hơn phải soi kèo nhà cái hôm nay gồng”.

“soi kèo nhà cái hôm nay gồng” là gì vậy? “soi kèo nhà cái hôm nay gồng” (hay “gồng soi kèo nhà cái hôm nay”) trước hết là một từ ghép. Với tư cách động từ, nó có nghĩa “mang chuyển đồ đạc bằng quang soi kèo nhà cái hôm nay (nói khái quát)”. Ví dụ: Làm ruộng phải soi kèo nhà cái hôm nay gồng vất vả lắm; Cả đoàn gồng soi kèo nhà cái hôm nay chạy mưa cho kịp. Với tư cách danh từ, nó có nghĩa như “quang soi kèo nhà cái hôm nay” (quang và đòn soi kèo nhà cái hôm nay, hai dụng cụ để soi kèo nhà cái hôm nay).

“soi kèo nhà cái hôm nay gồng” trong câu tục ngữ trên, không phải từ mà là một tổ hợp tự do: soi kèo nhà cái hôm nay + gồng.

“soi kèo nhà cái hôm nay” là một động từ, chỉ một công việc quen thuộc đối với nhà nông và những người làm ăn buôn bán. Đó là việc “mang chuyển [thường là vật nặng] bằng cách mắc (vật soi kèo nhà cái hôm nay) vào hai đầu một cái đòn (đòn soi kèo nhà cái hôm nay) và đặt lên vai” (Từ điển tiếng Việt, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020).

soi kèo nhà cái hôm nay lúa, soi kèo nhà cái hôm nay nước, soi kèo nhà cái hôm nay đất, soi kèo nhà cái hôm nay hàng ra chợ… đều thuộc “phạm trù vận chuyển”. Với nhà nông làm ruộng trên đồng ruộng, soi kèo nhà cái hôm nay phân ra đồng, soi kèo nhà cái hôm nay đất san ruộng, soi kèo nhà cái hôm nay lúa (soi kèo nhà cái hôm nay khoai, soi kèo nhà cái hôm nay ngô, soi kèo nhà cái hôm nay lạc…) về thôn, soi kèo nhà cái hôm nay rơm, soi kèo nhà cái hôm nay rạ về nhà… là chuyện thường ngày, nhất là vào những khi “nông vụ chí kỳ” bận bịu rất nhiều công việc.

Những ai đã từng kinh qua công việc đồng áng, hẳn biết rõ một điều: muốn soi kèo nhà cái hôm nay được phải rèn luyện kỹ năng soi kèo nhà cái hôm nay. soi kèo nhà cái hôm nay là công việc rất nặng nhọc. Bởi làm sao đặt đòn soi kèo nhà cái hôm nay lên vai sao cho cân bằng hai vật soi kèo nhà cái hôm nay (mắc vào hai đầu đòn soi kèo nhà cái hôm nay), sau đó mới có thể bước những bước vững chãi để đưa vật soi kèo nhà cái hôm nay về nơi cần tới.

Dù soi kèo nhà cái hôm nay xa hay soi kèo nhà cái hôm nay gần, người soi kèo nhà cái hôm nay cũng phải làm quen với kỹ năng “đổi vai” (chuyển đòn soi kèo nhà cái hôm nay sang vai khác, để vai vừa soi kèo nhà cái hôm nay được nghỉ cho đỡ mỏi, sau đó khi vai bên này mỏi thì đổi vai trở lại). Người soi kèo nhà cái hôm nay nặng đi đường trường thì phải biết vừa đi vừa đổi vai (dừng lại đổi cũng được nhưng không tiết kiệm được thời gian).

“soi kèo nhà cái hôm nay gồng” là trạng thái vật soi kèo nhà cái hôm nay hai bên không cân bằng, bên nặng bên nhẹ. Sự mất cân bằng sẽ làm cho người soi kèo nhà cái hôm nay không thể thực hiện chức năng soi kèo nhà cái hôm nay. Khi soi kèo nhà cái hôm nay nước, hai thùng nước phải to và đầy ngang nhau. Cũng vậy, khi soi kèo nhà cái hôm nay lúa, hai bó lúa cũng phải có trọng lượng tương đương…

Nếu đi chợ, thúng bên này đựng đầy gạo mà thúng bên kia lại chỏng chơ mấy bơ cám nhẹ bẫng, hoặc soi kèo nhà cái hôm nay một bên cối đá bên kia mấy mớ rau thì sẽ bị “tùng bê” (vật nặng bên này đột ngột kéo ghì đòn soi kèo nhà cái hôm nay làm vật nhẹ bên kia bật lên cao).

“soi kèo nhà cái hôm nay gồng” chính là một tình huống bất thường này làm người soi kèo nhà cái hôm nay đứng im chịu trận không thể nào soi kèo nhà cái hôm nay nổi. Đây chính là cơ sở làm nên ngữ nghĩa câu tục ngữ “Chồng đánh còn hơn soi kèo nhà cái hôm nay gồng”. Tất nhiên, dân gian đã sử dụng thủ pháp thậm xưng, ngoa dụ (nói quá), cốt gây ấn tượng và tăng sức biểu cảm của thông điệp mà tục ngữ hướng tới (giống như cách nói trong tục ngữ “Vợ dại không hại bằng đũa vênh” ấy).

Đành để chồng đánh thật đau

“soi kèo nhà cái hôm nay gồng” việc ấy em đâu dám làm!

PGS-TS. Phạm Văn Tình

(Hội Ngôn ngữ học Việt Nam)