Tự nhiên soi kèo nhà cái hôm nay…

Ăn soi kèo nhà cái hôm nay là chuyện thường ngày ở mỗi gia đình Việt Nam. Dĩ nhiên, bữa soi kèo nhà cái hôm nay muốn ngon trước hết nồi soi kèo nhà cái hôm nay phải ngon (phụ thuộc vào chất lượng gạo và kỹ năng nấu). Nhưng bữa soi kèo nhà cái hôm nay chỉ ngon thực sự nếu có thức ăn ngon, hợp khẩu vị.

Thì đây, theo dân gian, soi kèo nhà cái hôm nay với cá là "công thức" cơ bản của một bữa ăn lý tưởng. Thực ra, vẫn còn nhiều thực phẩm giàu đạm khác, như thịt (trâu, bò, gà, lợn...) hay tôm, cua, ốc, ếch... Nhưng cá vẫn là thực phẩm thân thuộc, dễ kiếm và dễ chế biến.

Ảnh: TL

Từ cá (bất luận cá đồng, cá sông hay cá biển) soi kèo nhà cái hôm nay ta đều có thể chế biến thành nhiều món: nấu riêu, rán, hấp, kho, gỏi, làm mắm... Nhưng cá kho chính là món ăn điển hình ở làng quê. Đã kho thì phải mặn (mặn như kho), nấu kĩ (trên bếp hoặc vần trong than nóng) và phải khô (kho mà lõng bõng nước thì hỏng).

Ngày xưa (và bây giờ cũng thế), không gì tuyệt hơn mâm soi kèo nhà cái hôm nay gia đình bày ra có món rau (luộc, xào, nấu canh...), một đĩa cá kho, một đĩa cà... Có nhiều câu tục ngữ đề cao giá trị thức ăn là cá:Vẩy cá hơn lá rau; Không có cá lấy rau má làm trọng; Khói về đằng kia ăn soi kèo nhà cái hôm nay với cá/ Khói về đằng này liếm lá gặm xương(Lời đồng dao trẻ em khi quạt khói), v.v."soi kèo nhà cái hôm nay thơm ăn với cá kho/ Công đức Bác Hồ bản nhớ ngàn năm", Chế Lan Viên đã viết vậy trong bài thơ Bữa soi kèo nhà cái hôm nay thường trong bản nhỏ (1954) làm chúng ta liên tưởng tới cuộc sống sung túc, đủ đầy của những người nông dân trong chế độ mới.

Câu tục ngữ trên được Nguyễn Đức Dương (trong Từ điển Tục ngữ Việt, NXB Tổng hợp TP.HCM, 2010) giải nghĩa là: "Có cá tất sẽ tốn soi kèo nhà cái hôm nay hơn (vì ai cũng muốn ăn thêm do quá ngon miệng). Hay dùng để chỉ rõ một lẽ thật: "Thức ăn càng ngon thường càng hao soi kèo nhà cái hôm nay hơn". Nói ngắn gọn thì, bữa soi kèo nhà cái hôm nay mà có cá sẽ ăn được nhiều soi kèo nhà cái hôm nay.

Nhưng tại sao lại có từ "đổ vạ" ở đây? "Cá đổ vạ cho soi kèo nhà cái hôm nay" là sao?

"Vạ" là danh từ có 3 nghĩa: "1. tai hoạ bỗng dưng đến với một soi kèo nhà cái hôm nay nào đó (Ví dụ: mang vạ vào thân; gặp tai bay vạ gió) đồng nghĩa với tai hoạ, tai vạ. 2. điều tội lỗi phải gánh chịu (Ví dụ: đổ vạ cho soi kèo nhà cái hôm nay khác; vạ mồm vạ miệng). 3. [cũ] hình phạt, thường bằng tiền, đối với soi kèo nhà cái hôm nay đã vi phạm tục làng thời phong kiến (Ví dụ: nộp vạ; phạt vạ; ngả vạ) (Từ điển tiếng Việt, Trung tâm Từ điển học, NXB. Đà Nẵng, 2020).

"Vạ" trong "đổ vạ" nằm ở nghĩa 2 (điều tội lỗi phải gánh chịu). Đổ vạ tức là "gán vạ cho soi kèo nhà cái hôm nay khác khiến soi kèo nhà cái hôm nay khác phải chịu hậu quả (vì vạ đó)". Hành vi này nằm trong trường nghĩa của các từ, như "đổ lỗi", "đổ thừa", "đổ vấy", "đổ bệnh"... đều có hàm ý không hay.

Vậy ta có thể có một cách suy luận như thế này chăng: Khi có cá, người ta thường ăn được nhiều soi kèo nhà cái hôm nay. (Ngày xưa), gạo thóc rất hiếm và rất quý, nếu ăn nhiều soi kèo nhà cái hôm nay (hao tốn lương thực) sẽ ảnh hưởng tới chi phí và đó là điều không khuyến khích. Vậy nên, chuyện tốn soi kèo nhà cái hôm nay, không được giải thích là do có thức ăn ngon là cá mà lại "đổ lỗi" cho soi kèo nhà cái hôm nay (có thể là soi kèo nhà cái hôm nay ngon!). Chà, thế này thì oan cho soi kèo nhà cái hôm nay quá đi!

Tất nhiên, suy luận như vậy thật khó chấp nhận vì luận cứ không thuyết phục. Vấn đề có lẽ là để hiệp vần ("cá" hiệp vần với "vạ"), rồi từ đó thành "đổ vạ". Nhưng bao nhiêu soi kèo nhà cái hôm nay đọc câu tục ngữ này đều không phát hiện ra cái "bất bình thường" của sự tình. Cũng bởi là hầu hết mọi soi kèo nhà cái hôm nay (chỉ cần đọc qua) đều hiểu một cách tường minh ngữ nghĩa của câu tục ngữ mà quên rằng, rõ ràng có một điều "phi logic" nằm trong cấu trúc cú pháp của tục ngữ đang xét.

Tự nhiên soi kèo nhà cái hôm nay

Cũng vì "anh cá" chen ngang đấy mà!

PGS-TS. Phạm Văn Tình

(Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam)