“Bão soi kèo nhà cái hôm nay bão”: Lời bay theo gió không gì đuổi theo

Đây là toàn văn diễn ngôn mà cô biên tập viên nọ đăng trên tài khoản facebook của mình (giữ nguyên cách viết, chính tả):

“24h không ngủ

1 đêm thức trắng

1 tiếng 1 bản tin trực tiếp

Lâu lắm mới được đón một con bão soi kèo nhà cái hôm nay bão”

Câu cuối cùng (Lâu lắm mới được đón một con bão soi kèo nhà cái hôm nay bão) chính là “tác nhân” gây ra phản ứng mạnh mẽ trong cộng đồng. Bởi “cứ theo ý tứ mà suy” thì rõ ràng, việc mọi người lên án cô “vô cảm”, “thiếu trách nhiệm” là có cơ sở.

Rạng sáng 28.9.2022, bão số 4 (bão Noru) đã đổ bộ vào các tỉnh miền Trung. Riêng tại thành phố Đà Nẵng đã có mưa to, gió giật mạnh làm nhiều cây xanh bị ngã đổ, nhà dân bị tốc mái, nhiều khu vực dân cư bị mất điện… Ảnh: CTV

Trong hoàn cảnh cả nước và đồng bào miền Trung đang gồng mình chống bão, mong sao bão lớn không về gây thiệt hại cho mọi người thì “người của công chúng” này lại thích thú với một cơn bão lớn mà đã lâu, bây giờ cô mới có dịp tác nghiệp. Tôi không có ý định tham gia bình luận thêm về vấn đề này, mà theo tôi, cô biên tập viên nọ trong lúc hưng phấn đã đưa ra một phát ngôn “vụng về”, làm lệch ngữ nghĩa cần diễn đạt. Trong bài này, tôi chỉ bàn về cấu trúc “A soi kèo nhà cái hôm nay A” được dùng ở đây.

Đây là một cấu trúc rất ít xuất hiện trong tiếng Việt (kiểu “sách soi kèo nhà cái hôm nay sách”, “nhà soi kèo nhà cái hôm nay nhà”, “bài thơ soi kèo nhà cái hôm nay bài thơ”,…). Tiếng Việt trong giao tiếp khẩu ngữ, chỉ có tổ hợp “soi kèo nhà cái hôm nay” dùng phổ biến với nghĩa “có đủ những giá trị cần có để có thể gọi là được như vậy”. (Từ điển tiếng Việt, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020).

Ta thường nghe nói: “Mang danh nhà thơ mà chẳng có bài nào soi kèo nhà cái hôm nay”; “Thử hỏi từ ngày vào Công ty, anh có làm được việc nào soi kèo nhà cái hôm nay không?”; “Con gái được coi là gia giáo gì mà làm một bữa cơm đãi khách không soi kèo nhà cái hôm nay”, v.v…

“soi kèo nhà cái hôm nay” ở đây được hiểu là “những gì làm nên cái cốt cách, tinh thần của một sự vật hay hiện tượng nào đó”. Một bài thơ vô soi kèo nhà cái hôm nay không thể gọi là thơ. Một bức tượng vô soi kèo nhà cái hôm nay chỉ là một mớ chất liệu chả diễn tả được ý tưởng nghệ thuật điêu khắc gì. Một bài phát biểu vô soi kèo nhà cái hôm nay chỉ là một chuỗi phát ngôn hỗn độn… (Ở mức độ thấp hơn, nhưng chấp nhận được, tiếng Việt còn có tổ hợp “sạch nước cản”).

Trở lại câu nói trên của cô biên tập viên nọ. Có lẽ cô chỉ muốn đưa soi kèo nhà cái hôm nay một nhận định: “Cơn bão này thật lớn, đúng là một cơn bão thực sự (chứ không như những cơn bão khác mà mình được chứng kiến)”. Cô đã chọn một cách nói (như đã nói, vụng, tuỳ hứng, thiếu kỹ năng diễn đạt) dẫn đến chuyện người nghe không chấp nhận.

Bởi vì, nếu “cô lập”, phân tích riêng biệt câu cuối này thì ngữ đoạn “bão soi kèo nhà cái hôm nay bão” đã trở thành “tai nạn phát ngôn” báo hại cô. Dù cô có giải thích, thanh minh đến mấy thì người ta vẫn cứ “án tại hồ sơ” mà bắt lỗi. Thế mới hay, ngôn từ của mỗi người, nhất là “người của công chúng” quả là hết sức hệ trọng.

Cô biên tập viên sau đó đã thể hiện một thái độ cầu thị chân thành. Không ít người tỏ soi kèo nhà cái hôm nay thông cảm và chia sẻ. Nhưng dù sao, chuyện cũng đã rồi. Âu cũng là bài học cho nhiều người xét từ góc độ dụng ngôn:

Nhất ngôn tứ mã nan truy

Lời bay theo gió không gì đuổi theo.

PGS-TS. Phạm Văn Tình

(Hội Ngôn ngữ học Việt Nam)