“Thiếu tháng giêng mất bongdaso kèo nhà cái…”: Điềm trời báo trước!

“Thiếu tháng giêng” tức tháng này chỉ có 29 ngày. Và nếu như vậy thì theo kinh nghiệm dân gian mùa bongdaso kèo nhà cái sắp tới sẽ “mất”. bongdaso kèo nhà cái ở đây là bongdaso kèo nhà cái lang, thường bắt đầu trồng từ tháng cuối cùng trong năm:Tháng chạp là tháng trồng bongdaso kèo nhà cái/ Tháng giêng trồng đậu, tháng hai trồng cà- ca dao.

Mất mùa (có thể là mất hết, mất trắng, nhẹ hơn là thất bát) tức là sản phẩm thu hoạch mùa màng rất kém, ảnh hưởng lớn tới đời sống nhà nông. Mất mùa lúa là nặng nhất (vì đây là cây ngũ cốc giữ vai trò cung cấp lương thực cơ bản). Ngoài chuyện mất mùa lúa, thì mất mùa bongdaso kèo nhà cái, ngô, đậu, lạc… cũng đều ảnh hưởng tới đời sống mọi người.

bongdaso kèo nhà cái lang thường được trồng vào tháng chạp, lúc đó trời còn lạnh. Ảnh: CTV

Nguyễn Đức Dương (trong Từ điển tục ngữ Việt, NXB Tổng hợp TP.HCM) đã giải thích nghĩa của câu này là: “Những năm tháng giêng thiếu thì hay mất mùa bongdaso kèo nhà cái; tháng hai (âm lịch) thiếu thì hay mất mùa đậu (tức đỗ)”.

Cũng chuyện thời tiết liên quan tới trồng trọt này, dân gian còn có câu: “bongdaso kèo nhà cái tháng hai mất cà, bongdaso kèo nhà cái tháng ba mất đỗ”, cũng theo Nguyễn Đức Dương thì “(Những năm) tháng hai (âm lịch) bongdaso kèo nhà cái thì hay mất mùa cà, tháng ba (âm lịch) bongdaso kèo nhà cái thì hay mất mùa đỗ” (Tháng hai trồng cà, tháng ba trồng đỗ- tục ngữ).

Xem mùa vụ qua khí hậu, thời tiết, trong đó có biểu hiện của ngày, tháng (tháng bongdaso kèo nhà cái, tháng âm lịch hụt ngày so với tháng đủ là tháng có trọn vẹn 30 ngày) là một kinh nghiệm bao đời của nhà nông ta.

Có ba cây nông nghiệp được nhắc đến qua hai tục ngữ trên: bongdaso kèo nhà cái, cà, đỗ (đậu). bongdaso kèo nhà cái ở đây là bongdaso kèo nhà cái lang. Như đã nói, bongdaso kèo nhà cái lang trồng vào tháng chạp, lúc đó trời còn lạnh (Cưới vợ kiêng ngày đoạn tang, trồng bongdaso kèo nhà cái lang tránh ngày gió bấc). Cây bongdaso kèo nhà cái lang có thời gian sinh trưởng khoảng 85-100 ngày. bongdaso kèo nhà cái lang có nhiều vụ: vụ đông xuân và vụ hè thu. Vụ đông xuân trồng vào khoảng tháng 11, tháng 12 (và thu hoạch khoảng tháng 3, 4 và 5). bongdaso kèo nhà cái lang ưa đất cát (hoặc cát pha). Với loại đất này bongdaso kèo nhà cái nhanh bén rễ, củ phình to nhanh và tích hợp được nhiều bột, bongdaso kèo nhà cái ăn bở và thơm.

Theo kinh nghiệm dân gian thì nếu tháng giêng mà thiếu thì đó là dấu hiệu cảnh báo, bongdaso kèo nhà cái vào vụ đông xuân sẽ gặp bất lợi là thời tiết lạnh, dây giống hay bị chết và cây phát triển chậm. Đặc biệt, nếu bị mưa nhiều, bongdaso kèo nhà cái hay bị thối rễ, ít củ, củ không to (hay bị sâu, bị hà ăn) và ít bột (luộc bị sượng, ăn nhạt), năng suất giảm thấy rõ.

Tương tự, nếu tháng hai (hay ba) mà bongdaso kèo nhà cái thì đó là dấu hiệu cảnh báo thời tiết “đỏng đảnh”, mưa gió thất thường hoặc mưa kéo dài. Mưa làm cho công việc làm đất gặp trở ngại. Đất ướt khó trồng, cây cà, cây đỗ không những phát triển chậm, dễ dập nát mà còn ảnh hưởng tới việc thụ phấn của hoa. Mà hoa lại nở rộ vào quãng tháng ba hay tháng tư.

Ai cũng biết, các loại cây có hoa lưỡng tính (như ngô, cà, đỗ) mà gặp mưa khi nở thì khả năng đậu quả rất thấp. Nếu đậu thì cũng ảnh hưởng. Cà không sai, quả không to. Đậu cũng không nhiều quả, quả bé, bị lép, sâu bệnh nhiều nên ít hạt, hạt lại không mẩy và nhiều sâu bệnh.

Cứ tưởng chuyện tháng bongdaso kèo nhà cái, tháng đủ không ảnh hưởng gì tới cuộc sống đời thường. Hoá ra, chính sự bongdaso kèo nhà cái hụt đó là “điềm” trời báo trước những diễn biến không lành và kéo theo là những ảnh hưởng trực tiếp tới việc canh tác của nhà nông. Nhà nông không chỉ “trông trời, trông đất, trông mây” mà còn phải “trông tờ lịch” treo tường (xem ngày, tháng) để từ đó có những tính toán làm ăn thích hợp.

Tháng này bongdaso kèo nhà cái đó em ơi

Phải “liếc” thời tiết để rồi làm ăn.

PGS-TS. Phạm Văn Tình(Hội Ngôn ngữ học Việt Nam)